2 ) انساني پيش دانشگاهي
توضيحات درس به درس متون نظم و نثر
درس اول : سبك شناسي/ وصف ابر
لغت :
1- «اندروا»؛يعني… :معلّق،آويخته
+ نوشته شده در چهارشنبه یکم شهریور ۱۳۹۱ ساعت 10:51 توسط م.امینی ثانی
|
ادبیات چهارم انسانی خطّ خون/ تاوان اين خون
درس چهاردهم :
لغت :
1- «فلق» ؛يعني ... :سرخي بامداد
+ نوشته شده در چهارشنبه یکم شهریور ۱۳۹۱ ساعت 10:50 توسط م.امینی ثانی
|
ادبیات چهارم انسانی حماسه ي چهارده ساله
درس سيزدهم : حماسه ي چهارده ساله
لغت :
1- «گستره»؛يعني ... : پهنه
+ نوشته شده در چهارشنبه یکم شهریور ۱۳۹۱ ساعت 10:48 توسط م.امینی ثانی
|
پاسخ سوالات عروض قسمت سوم
خود آزمايي صص 72 – 71 1 ـ تكليف دانش آموزي 2 – روي تو چون نوبهار جلوه گري مي كند زلف تو چون روزگار پرده دري مي كند « خاقاني » رو يِ تُ چُن نو بَـ هار جلـ وِ گَـ ري مي كُـ نَد ــ U U ــ ــ U ــ ــ U U ــ ــ U ــ زُلـ فِ تُ چُن رو زِ گار پَر دِ دَ ري مي كُ نَد ــ U U ــ ــ U ــ ــ U U ــ ــ U ــ مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن بحر : منسرح مثمن مطوي مكشوف وزن دوري است . مصراع دوم تكرار مصراع اوّل است . بين دو مصراع مكث وجود دارد . هر نيم مصراع هفت هجا دارد در نتيجه تعداد هجاهاي تمام مصراع زوج است ( چهارده تا ) و اركان متناوب دارد . هجاي پايان نيم مصراع است و با وجود كشيده بودن ، بلند محسوب مي شود . شعر من زان سوزناك آمد كه غم خاطر گوهر فشانم سوخته است « خاقاني » شِعـ رِ مَن زان سو ز نا كا مَد كِ غم ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ خا طِ رِ گو هر فـ شا نم سو خـ تَست ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ فاعلاتن فاعلاتن فاعلن بحر : رمل مسدس مخدوف ( وزن دوري ندارد ) از تو وفا نخيزد داني كه نيك دانم وز من جفا نيايد دانم كه نيك داني « خاقاني »اَز تُ وَ فا نَـ خيـ زد دا ني كِ نيـ ك دا نَم ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ وز مَن جَـ فا نَـ يا يد دا نم كِ نيـ ك دا ني ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن بحر : مضارع مثمن اخرب يا مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن وزن دوري دارد بين نيم مصراع ها ، مي توان مكث كرد . اركان متناوب دارد تعداد هجاي هر مصراع زوج و نيم مصراع فرد است . هجاي پاياني نيم مصراع ها در حكم هجاي پاياني مصراع و هميشه بلند محسوب مي شود . هر چند نمي سوزد بر من دل سنگينت گويي دل من سنگي ست در چاه زنخدانت « سعدي » هر چنـ د نِـ مي سو زد بَر مَن دِ لِ سَنـ گيـ نت ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U U ــ ــ ــ گو يي دِ لِ مَن سَنـ گيست در چا هِ ز نخـ دا نت ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U U ــ ــ ــ مفعول مفاعلين مفعول مفاعلين بحر : مضارع مثمن اخرب يا مستفعل مفعولن ـ مستفعل مفعولن وزن دوري دارد ، در نيم مصراع مكث بالقوهُ و بالفعل وجود دارد ـ هجاي پاياني نيم مصرع كشيده است ولي مثل پايان مصراع فقط بلند محسوب مي شود ـ تعداد هجاهاي تمام مصراع 14 تاست ـ وزن متناوب دارد . چون است حال بستان اي باد نو بهاري كز بلبلان برآمد فرياد بي قراري « سعدي » چُو نسـ ت حا لِ بُسـ تان اي با دِ نو بَـ ها ري ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ كز بُلـ بُـ لان بَـ را مَد فَر يا دِ بي قَـ را ري ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ مفعول علاتن مفعول فاعلاتن يا مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن بحر : مضارع مثمن اخرب وزن دوري دارد چون در نيم مصـراع مكث دارد ـ هجاي كل مصراع زوج است ـ وزن متناوب دارد ـ هجاي پاياني نيم مصراع همانند پايان مصراع هميشه بلند محسوب مي شود . 3 – اي چرخ فلك خرابي از كينه ي توست بيـداد گري پيشـه ي ديرينه ي توست وي خـاك اگر سينـه ي تـو بشكافنـد بس گوهر قيمتي كه در سينه ي توست اي چَر خِ فَـ لك خَـ را بي يز كيـ نِـ يِ تُست ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ U U ــ مستفعل فاعلات مستفعل فع بيـ دا د گ ري پيـ شِـ ي ديـ ريـ نِـ يِ تُست ــ ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U U ــ مستفعل مستفعل مستفعل فع
وي خا ك اَ گر سيـ نِـ ي تُ بِشـ كا فَند ــ ــ U U ــ ــ U U U ــ ــ ــ مستفعل مستفعل مفعولن فعبَس گو هَـ رِ قيـ مَـ تي كِ در سيـ نِ يِ تُست ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ U U ــ مستفعل فاعلات مستفعل فع
مرغي ديـدم نشستـه بر باره ي توس در پيش گـرفتـه كلّـه ي كي كاووس با كلّه همي گفت كه افسوس افسوس كو بانگ جرس ها و كجا ناله ي كوس مُر غي ديـ دم نِـ شَسـ تِ بَر با رِ يِ توس ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ U U ــ مفعولن فاعلات مستفعل فع
دَر پيـ ش گِـ رِفـ تِ كلـ لـ يِ كي كا ووس ــ ــ U U ــ U ــ U U ــ ــ ــ مستفعل فاعلات مفعولن فع
با كلـ لِـ هـ مي گُفـ ت كِ افـ سو سَف سوس ــ ــ U U ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ مستفعل مستفعل مفعولن فع
كو بان گ جَـ رس ها و كُـ جا نا لِـ يِ كوس ــ ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U U ــ مستفعل مستفعل مستفعل فع
هر سبزه كه بر كنار جويي رُسته است گـويي ز لب فرشتـه خويي رستـه است پا بـر سـر سبــزه تا به خـواري ننهي كان سبزه ز خاك لاله رويي رسته است « خيام » هر سَبـ زِ كِـ بر كـ نا ر جو يي رُسـ تَست ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ مستفعل فاعلات مفعولن فع
گو يي ز لَـ بِ فـ رِشـ تِ خو يي رُسـ تَست ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ مستفعل فاعلات مفعولن فع
پا بَر سَـ رِ سَبـ زِ تا بِ خا ري نَـ نِـ هي ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ U U ــ مستفعل فاعلات مستفعل فع
كان سَبـ زِ زِ خا ك لا لِ رو يي رُس تست ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ مستفعل فاعلات مفعولن فع 4 – الف ) مي تراود مهتاب مي تَ را ود مَهـ تاب ــ U ــ ــ ــ ــ فاعلاتن فع لن
مي درخشد شبتاب مي دِ رَخـ شَد شَبـ تاب ــ U ــ ــ ــ ــ فاعلاتن فع لن
مانده پاي آبله از راه دراز مان دِ پا يا بـ لِـ از را هِ دِ راز ــ U ــ ــ U U ــ ــ U U ــ فاعلاتن فعلاتن فعلن
بر دم دهكده مردي تنها بَر دَ م دِهـ كَـ دِ مَر دي تَنـ ها ــ U U ــ U U ــ ــ ــ ــ فاعلاتن فعلاتن فع لن
كوله بارش بر دوش كو لِـ با رَش بَر دوش ــ U ــ ــ ــ ــ فاعلاتن فع لن دست او بر در ، مي گويد با خود دَسـ تِ او بَر دَر مي گو يَد با خُد ــ U ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ فاعلاتن مفعولن مفعولن
غم اين خفته ي چند غَـ مِ اين خُفـ تِ يِ چند U U ــ ــ U U ــ فعلاتن فعلن
خواب در چشم ترم مي شكند . خا ب در چَشـ م تَ رَم مي شِـ كَـ نَد ــ U ــ ــ U U ــ ــ U U ــ فاعلاتن فعلاتن فعلن ( نيما يوشيج ) ب ) با تمام زودها و ديرها ملول و قهر بود با تَـ ما مِ زو د ها وُ ديـ ر ها مَـ لو لُ قَهـ ر بود ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ فاعلات فاعلات فاعلات فاعلات فع
ساعت بزرگ ؟ ؟ ؟ ؟ سا عت بُـ زُرگ ظاهراً بايد شعر به صورت زير باشد
ساعت بزرگِ شهر سا عَـ تِ بُـ زُر گِ شهر ــ U ــ U ــ U ــ فاعلات فاعلن
ساعت يگانه اي كه راست گويِ دهر بود سا عَـ تِ يِـ گا نِـ اي كِ را ست گو يِ دهـ ر بود ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ فاعلات فاعلات فاعلات فاعلن
ساعتي كه طرفه تيك و تاك او سا عَـ تي كِ طُر فِـ تيـ كُ تا كِ او ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ فاعلات فاعلات فاعلن
ضرب نبض شهر بود ضَر بِ نَبـ ضِ شهـ ر بود ــ U ــ U ــ U ــ فاعلات فاعلن
دنگ دنگ زنگ او بلند دِنـ گ دِنـ گ زنـ گِ او بُـ لَند ــ U ــ U ــ U ــ U ــ فاعلات فاعلات فع
با زويش دراز با زو يَش دِ راز ــ U ــ U ــ فاعلات فع
تا فرودتر فرود تا فُـ رو د تَر فُـ رود ــ U ــ U ــ U ــ فاعلات فاعلن
تا فراز تر فراز تا فَـ را ز تر فَـ راز ــ U ــ U ــ U ــ فاعلات فاعلن ( م . اميد ) پ ) در آستان غروب دَ را سـ تا نِ غُـ روب U ــ U ــ U U ــ مفاعلن فعلن
بر آبگون به خاگستري گرانيده بَـ را ب گو نِ بِـ خا كِسـ ت ري گِ را نيـ دِ U ــ U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن هزار زورق شوم و سياه مي گذرد هِـ زا ر زُر رَ قِ شو مُ سِـ يا ه مي گُـ ذَ رَد U ــ U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
نه آفتاب ، نه ماه نَـ آ فـ تا ب نَـ ماه U ــ U ــ U U ــ مفاعلن فعلن
بر آبدان سپيد بَـ را ب دا نِ سَـ پيد U ــ U ــ U U ــ مفاعلن فعلن
هزار زورقِ آوازه خوان شوم و سياه هِـ زا ر زو رَ قِ آ وا ز خا نِ شو مُ سِـ ياه U ــ U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
|
|
صفحه نخست پست الکترونیک آرشیو |
| درباره وبلاگ |
بنام خداوند جان وخرد
هدف از ایجاد این وبلاگ موضوعات زیر می باشد: ۱-برنامه حضور گروه در سازمان ۲-شماره تلفن تماس با گروه ۳-معرفی سایتهای موجود در گروه درسی ادبیات فارسی ۴-معرفی نرم افزارهای موجود در درس زبان و ادبیات فارسی ۵-نتایج نقد وبررسی کتب درسی ۶-نظر خواهی از همکاران در موضوعات مختلف ۷-بارم بندی وبودجه بندی کتب درسی ۸-معرفی استانداردها ۱۰-فراخوان مسابقه ۱۱لیست منابع علمی در گروه ۱۲-عناوین شاخصهای ارزیابی کلاس دبیر اعضای گروه: 1-رحیم تبریزی ، سر گروه 2-غلامحسین فرشباف زیرک کار ، عضوگروه 3-حکیمه خوش نظر ،عضو گروه |
|
RSS
|
+ نوشته شده در سه شنبه سی و یکم خرداد ۱۳۹۰ ساعت 16:32 توسط م.امینی ثانی
|
ادبیات فارسی 1(عروض وقافیه)پیش دانشگاهی قسمت دوم
|
خود آزمايي صص 62 – 61 1 – وزن هايي كه از نظر نظم ميان هجاهاي كوتاه و بلند يكسان باشند و وزن هاي ديگر مثل مسدس و مربع سالم يا محذوف از آن به دست بيايد . 2 – بضاعت نياوردم الّا اميد خدايا ز عفوم مكن نااميد « سعدي » بـ ضا عَت نَـ يا وَر دَ مِلـ لا اُ ميد U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ خُـ را يا ز عَفـ وَم مَـ كُن نا اُ ميد U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل بحر : متقارب مثمن محذوف هجاي پاياني هر دو مصراع كشيده است كه طبق اختيار وزني بلند محسوب مي شود . در هجاي هشتم مصراع اول طبق اختيار زباني همزه حذف شده است .
باران اشكم مي دود وز ابرم آتش مي جهد با پختگان گوي اين سخن سوزش نباشد خام را « سعدي » با را نِ اَشـ كَم مي دَ وَد وَز اَبـ رَ ما تَش مي جَـ هَد ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ با پُخـ تِـ گان گو يين سـُ خن سو زِش نَـ با شَد خا م را ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن بحر : رجز مثمن سالم حذف همزه در هجاي دوازدهم مصراع اوّل و هجاي ششم مصراع دوّم طبق اختيارات زباني صورت گرفته است .
نسيم صبح را گفتم كه با او جانبي داري كز آن جانب كه او باشد صبا عنبر فشان آيد « سعدي » نَـ سيـ م صُبـ ح را گُفـ تَم كِ با او جا نِـ بيـ دا ري U ــ U ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ كَـ زان جا نب كِ او با شَد صَـ با عَنـ بَر فِـ شا نا يَد U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ مفاعلين مفاعلين مفاعلين مفاعلين بحر : هزج مثمن سالم در هجاي دوّم و پانزدهم مصراع دوّم همزه طبق اختيارات زباني حذف شده است .
اي مسلمانان فغان زان نرگس جادو فريب كاو به يك ره برد از من صبر و آرام و شكيب « سعدي » اي مُـ سَلـ ما نان فـ ـغان زان نَر گِـ سِ جا دو فَـ ريب ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ كو بِـ يك ره بُر د از مَن صَبـ رُ آ را مُ شـ كيب ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن بحر : رمل مثمن مخدوف هجاي پاياني هر دو مصراع كشيده است كه طبق اختيارات وزني فقط بلند محسوب مي شود . در هجاي سيزدهم ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود ( واو عطف ) 3 – اگر مرد عشقي كمِ خويش گير وگرنه ره عافيت پيش گير « سعدي » اَ گر مَر دِ عِشـ قي كَـ م خيـ ش گير U ــ ــ U ــ ــ U U ــ U ــ وَ گر نَـ رَ هِـ عا فِـ يت پيـ ش گير U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل بحر : متقـارب مثمن مخدوف در هجاي سوم مصراع دوم طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود هجاي پايان كلمه در هجاي هشتم مصـراع اول و هجـاي پنجم مصراع دوم طبق اختيارات زباني مصـوّت كوتاه به بلند تبـديل مي شود ( كسره ي اضافه )
به فريادم ز تو هر روز ، فرياد ازين فرياد روز افزونم اي دوست « نظامي » بـ فر يا دَم زِ تُ هر رو ز فر ياد U ــ ــ ــ U U ــ ــ U ــ ــ اَ زين فر يا د رو زَف زو نَ مي دوستU ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ مفاعلين مفاعلين فعولن در هجاي ششم مصراع اول ، طبق اختيارات زباني ، مصوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود ( هجاي پايان كلمه ) بحر : هزج مسدس محذوف هجاي آخر بيت كشيده است كه طبق اختيارات وزني ، بلند محسوب مي شود . سپردم به تو دل ندانسته بودم كه تو بي وفا در جفا تا كجايي « فرّخي سيستاني » سـ پُر دَم بِـ تُ دِل نَـ دا نِسـ تِ بو دم U ــ ــ U U ــ U ــ ــ U ــ ــ كِ تُ بي و فا در جَـ فا تا كُـ جا ييU U ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ بحر : متقـارب مثمن سـالم در هجاي پنجم مصراع اول و هجاي دوم ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود ( هجا پايان كلمه )
ز فراق چون ننالم من دل شكسته چون ني كه بسوخت بندبندم ز حرارت جدايي « عراقي » ز فِـ را ق چُن نـ نا لم مَـ نِ دل شـ كَسـ تِ چُن ني U U ــ U ــ U ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ كِـ بِـ سو خت بَنـ د بَنـ دم زِ حَـ را رَ تِ جُـ دا يي U U ــ U ــ U ــ ــ U U ــ U U U ــ ــ فعلاتُ فا علاتن فعلاتُ فاعلاتنبحر : رمل مثمن مشكـول در هجاي سيـزدهم مصراع دوم ، طبق اختيـارات زباني ، مصـوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود ( كسره ي اضافه ) ديشب گله ي زلفش با باد همي كردم گفتا غلطي بگذر زين فكرت سودايي « حافظ » ديـ شب گِـ لِـ ي زُلـ فَش با با د هَـ مي كر دَم ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U U ــ ــ ــ گفـ تا غَـ لَـ طي بُگـ زَر زين فكـ رَ تِ سو دا يي ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U U ــ ــ ــ مفعول مفاعيلن مفعول مفاعيلن بحر : هزج مثمن اخرب در هجاي پنجم مصراع اوّل ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود ( كسره ي اضافه ) بسي بگفت خداوند عقل و نشنيدم كه دل به غمزه ي خوبان مده كه سنگ و سبوست « سعدي » بَـ سي بـ گُفـ ت خُـ دا وَنـ د عَقـ لُ نَـشـ نيـ دم U ــ U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ كِـ دل بِـ غم ز يِ خو بان مَـ دِ كِـ سَنـ گُ سَـ بوست U ــ U ــ U U ــ ــ U U U ــ U U ــ مفاعلن فعلاتن مفاعلن فَعَلنبحر : مجنث مثمن مخبون مخدوف / در هجاي دهم مصـراع دوم ، طبق اختيـارات زباني مصوّت كوتاه به بلند تبـديل مي شود ( هجاي پايان كلمه ) ركن پاياني مصراع دوم طبق اختيارات وزني به جاي فَعَلن از « فع لن » استفاده مي شود .
اي خوب تر از ليلي بيم است كه چون مجنون عشق تو بگرداند در كوه و بيابانم « سعدي » اي خو ب تَ رَز ليـ لي بيـ مَست كِ چُن مَجـ نون ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U ــ ــ ــ عِشـ قِ تُ بِـ گَر دا نَد در كو هُ بِـ يا با نم ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U U ــ ــ ــ مفعول مفاعيلن مفعول مفاعيلن هجاي دوم مصراع دوم ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه به مصوّت بلند تبديل مي شود ( كسره ي اضافي ) بحر : هزج مثمن اخرب
آه سعدي اثر كند در كوه نكند در تو سنگدل اثري « سعدي » آ ه سَعـ دي اَ ثَر كُـ نَد دَر كوه ــ U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ نَـ كُـ نَد دَر تُـ سَنـ گ دل اَ ثَـ ري U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ فعلاتن مفاعلن فَعلِن بحر : خفيف مسدّس مخبون مخدوف در ركن اوّل مصراع اوّل طبق اختيارات وزني فعلاتن به فاعلاتن تبديل مي شود . در ركن پاياني مصراع دوّم طبق اختيارات وزني فعلن به فع لن تبديل مي شود . |
+ نوشته شده در سه شنبه سی و یکم خرداد ۱۳۹۰ ساعت 16:31 توسط م.امینی ثانی
|
ادبیات فارسی 1(عروض وقافیه)پیش دانشگاهی بخش اول
دبیات فارسی 1(عروض وقافیه)پیش دانشگاهی
خود آزمايي ص 7
۱ - « و » در واژه هاي : وقت و نا ورد . « ي » در واژه ي ( ياد ) چون حرف اوّل هجاست . 2 – تعداد صامت ها 23 تاست ء (= ع) ، ب ، پ ، ت (= ط) ج ، چ ، ح (= هـ) خ ، د ، ر ، ز (= ذ ، ظ ، ض) ، ژ ، س (= ث ، ص ) ، ش ، غ ( = ق ) ، ف ، ك ، گ ، ل ، م ، ن و ( دركلمه هايي مثل : وام يا وصل ) ي ( در كلمه هايي مثل : يزد ، يار ) مصوّت ها 6 تا هستند : مصوّت هاي كوتاه ــَـِـُـ ، مصوّت هاي بلند : ا او ي 3 – خواستن : / خ / ، / ا / ، / س / ، / ت / ، / ـَـ / ، / ن / = 6 واج ژنده : / ژ / ، / ـِـ / ، / ن / ، / د / ، / ـِـ / = 5 واج سلسله : / س / ، / ـِـ / ، / ل / ، / س / ، / ـِـ / ، / ل / ، / ـِـ / = 7 واج محو : / م / ، / ـَـ / ، / ح / ، / و / = 4 واج خودآزمايي صص 18 – 17 – 16 – 15 الف ) منم كه ديده به ديدار دوست كردم باز چه شكر گويمت اي كارساز بنده نواز واژه هاي قافيه : باز ، بنده نواز / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : از / قاعده ي 2 اي صبا گر بگذري بر ساحل رود ارس بوسه زن بر خاك آن وادي و مشكين كن نفس واژه هاي قافيه : ارس ، نفس / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : ـَـ س / قاعده ي 2 يار بد ماراست هين بگريز از او تا نريزد بر تو زهر آن زشت خو واژه هاي قافيه : او ، زشت خو / حروف الحاقي ندارد / حرف اصلي : و / قاعده ي 1 هر يكي ديوار اگر باشد جدا سقف چون باشد معلق بر هوا واژه هاي قافيه : جدا ، هوا / حروف الحاقي ندارد / حرف اصلي : 1 / قاعده ي 1 ما را همه شب نمي برد خواب اي خفته ي روزگار درياب واژه هاي قافيه : خواب ، درياب / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ا ب / قاعده ي 2 نه بيگانه تيمار خوردش نه دوست چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست واژه هاي قافيه : دوست ، پوست / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : وست / قاعده ي 2 من از ابر بينم همي بادونم ندانم كه نرگس چرا شد دُژم واژه هاي قافيه : نَم ، دژم / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ـَـ م / قاعده ي 2 مكن شهريارا دل ما نژند مياور به جان من و خود گزند واژه هاي قافيه : نژند ، گزند / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ـَـ ند / قاعده ي 2 ب ) اي نسيم سحر آرامگه يار كجاست ؟ منزل آن مه عاشق كش عيّار كجاست ؟ رديف : كجاست / واژه هاي قافيه : يار ، عيار / حروف قافيه : ار / حرف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ار / قاعده ي 2 توجّه : « ي » پيش از « ار » اضافي است و جزء حروف قافيه محسوب نمي شود مثلاً مي توان اين دو واژه را با « مار » يا « كار » قافيه كرد . ( طبق تبصره 5 ) سرشك زمين بر هوا شد گوا به نزديك خورشيد فرمانروا رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : گوا ، فرمانروا / حروف قافيه : « ا » / حرف الحاقي ندارد / حروف اصلي : « ا » / قاعده ي 1 كاشكي جز تو كسي داشتمي يا به تو دسترسي داشتمي رديف : داشتمي / واژه هاي قافيه : كسي ، دسترسي / حروف قافيه / ـَـ س + ي / حرف الحاقي : « ي » حروف اصلي : ـَـ س / قاعده ي 2 مرا پرسي كه چوني ؟ چونم اي دل جگر پر درد و دل پرخونم اي دل رديف : اي دل / واژه هاي قافيه : چونم ، پرخونم / حروف قافيه : ون + ـَـ م/ حروف الحاقي : ـَـ م/ حروف اصلي : ون / قاعده ي 2 چندان كه گفتم غم با طبيبان درمان نكردند مسكين غريبان رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : طبيبان ، غريبان / حروف قافيه : يب + ان / حروف الحاقي : ان / حروف اصلي : يب / قاعده ي 2 خاك دل آن روز كه مي بيختند شبنمي از عشق بر آن ريختند رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : مي بيختند ، ريختند / حروف قافيه : يخت + ـَـ ند / حروف الحاقي : ـَـ ند / حروف اصلي : يخت / قاعده ي 2 ز دو ديده خون فشانم زغمت شب جدايي چه كنم كه هست اين ها گل باغ آشنايي رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : جدايي ، آشنايي / حروف قافيه : ا + يي / حروف الحاقي : يي / حرف اصلي : « ا » / قاعده ي 1 بنماي رخ كه باغ و گلستانم آرزوست بگشاي لب كه قند فراوانم آرزوست رديف : آرزوست/ واژه هاي قافيه : گلستانم ، فراوانم/ حروف قافيه : ان + ـَـ م/ حروف الحاقي : ـَـ م/ حروف اصلي : ان/ قاعده ي 2 آتش قهر برافروخته اند خانمان ضعفا سوخته اند رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : برافروخته اند ، سوخته اند / حروف قافيه : وخت + ـِـ اند / حروف الحاقي : ـِـ اند / حروف اصلي : وخت / قاعده ي 2 گر مستمند و با دل غمگينم خيره مكن ملامت چند نيم رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : غمگينم ، چندينم / حروف قافيه : ين + ـَـ م / حروف الحاقي : ـَـ م حروف اصلي : ين/ قاعده ي 2 نشاط جواني ز پيران مجوي كه آب روان باز نايد به جوي رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : مجوي ، جوي / حروف قافيـه : و + ي / حروف الحـاقي : ي / حرف اصلي : و / قاعده ي 1 ما به روي دوستمان از بوستان آسوده ايم گر بهار آيد و گر باد خزان آسوده ايم رديف : آسـوده ايم / واژه هاي قافيـه : بوستان و خزان / حروف قافيه : ان / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : ان / قاعده ي 2 آن دل كه به زلف يار خود بستيمش هر چند گسست باز پيوستيمش رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : بستيمش ، پيوستيمش / حروف قافيه : ـَـ ست + يمش / حروف الحاقي : يِمَش / حروف اصلي : ـَـ ست / قاعده ي 2 ديده دريا كنم و صبر به صحرا فنكنم واندرين كار دل خويش به دريا فكنم رديف : فكنم / واژه هاي صحرا ، دريا / حروف قافيه : « ا » / حروف الحاقي : ندارد / حرف اصلي : « ا » / قاعده ي 1 ما درس سحر در ره ميخانه نهاديم محصول دعا در ره جانانه نهاديم رديف : نهاديم / واژه هاي قافيه : ميخانه ، جانانه / حروف قافيه : ان + ـِـ/ حرف الحاقي : ـِـ/ حروف اصلي : ان / قاعده ي 2 ج ) هر آنكس كه بر دزد رحمت كُند به بازوي خود كاروان مي زَند رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : كُنَد ، مي زَنَد / حروف قافيه : ـُـ ن + ـَـ د ، ـَـ ن + ـَـ د / حروف الحاقي : ـَـ د / حروف اصلي : ( ـُـ ن ، ـَـ ن ) / قاعده ي 2 . طبق تبصره ي 3 اگر در قاعده ي 2 يعني مصوّت + صامت ( + صامت ) مصوّت كوتاه باشد و قافيه ، حروف الحاقي داشته باشد ، اين مصوّت كوتاه مي تواند متفاوت باشد . اگر تو فارغي از حال دوستان يارا فراغت تو ميسّر نمي شود ما را رديف : را / واژه هاي قافيه : يا ( + ر ) ، ما / حروف قافيه : « ا » / حرف الحاقي : ندارد / حرف اصلي : « ا » / قاعده ي 1 تبصره ي مربوط به اين بيت از كتاب حذف شده است ، امّا تمرين باقي مانده است توضيح آن كه گاهي بخشي از رديف از حروف اصلي قافيه گرفته مي شود در مصراع اوّل « يار + ا » و در مصراع دوم « ما + را » واژه قافيه و رديف است . كنون با خرد بايد انباز گشت كه فردا نماند ره بازگشت رديف : گشت / واژه هاي قافيه : انباز ، باز / حروف قافيه : از / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : از / قاعده ي 2 طبق تبصره ي 4 در اين بيت « باز » پيشوند است و واژه ي قافيه قرار گرفته است و قافيه صحيح است . چنان در قيد مهرت پاي بندم كه گويي آهويي سر در كمندم رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : پاي بندم ، كمندم / حروف قافيه : ـَـ ند + ـَـ م / حروف الحاقي : ـَـ م / حروف اصلي : ـَـ ند / قاعده ي 2 طبق تبصره ي 1اگر واژه هاي قافيه حرف يا حروف الحاقي داشته باشند جزء حروف مشترك قافيه اند و رعايت آن ها لازم است ، پس قافيه درست است . بگفتا كه اين مرد بد مي كند نه با من كه با نفس خود مي كند رديف : مي كند / واژه هاي قافيه : بَد ، خود / حروف قافيه : ـَـ د / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : ـَـ د / قاعده ي 2 در اين شعر تلفظ « خود » شكل قديمي دارد و به صورت « خد » و با تلفظ امروز غلط به نظر مي رسد وليكن به سبب واو معدوله تلفظ منطبق با « بَد » است و قافيه درست مي باشد . اين تمرين مربوط است به تبصره 9 كه از كتاب حذف شده است . كه گر آفتاب است يك ذره نيست وگر هفت درياست يك قطره نيست رديف : نيست / واژه هاي قافيه : ذره ، قطره / حروف قافيه : ( ـَـ ر ر ، ـَـ ط ر + حرف الحاقي ـِـ ) حروف اصلي : ـَـ ر ر ـَـ طر ـ قافيه عيب دارد زيرا حروف اصلي در دو واژه تفاوت دارد . در اين زمانه بُتي نيست از تو نيكو تر نه بر تو بر ثمني از رهيت مشفق تر رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : نيكوتر ، مشفق تر / حروف قافيه : تَر / / حروف اصلي : ـَـ ر قافيه صحيح نيست . زيرا طبق تبصره ي 4 پسوند ها اگر در حكم قافيه قرار گيرند در صورتي كه تكراري باشند قافيه نادرست است . دنيـا نير زد آن كه پريشـان كني دلي زنهار بد مكن كه نكرده است عاقلي گر من سخن درشت نگويم تو نشنوي بي جهد از آينه نبرد رنگ ، صيقلي رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : دِلي ، عاقِلي ، صيقَلي/ حروف قافيه : ـَـِـ ل + ي/ حرف الحاقي : ي/ حروف اصلي : ـَـِـ ل قاعده ي 2 طبق تبصره ي 3 در قاعده ي2 يعني مصوّت + صامت ( + صامت ) اگر مصوّت كوتاه باشد و قافيه ، حروفِ الحاقي داشته باشد ، اين مصوّت كوتاه مي تواند متفاوت باشد . د ) اشكم دميد گفتم : « نه پاي رفتن نه تاب ماندگاري / درد خزه ي كف جوي اين است . » گفت : آري امّا دو گانه تا كي ؟ / يا موج وش روان شو يا در كنار من باش » گفتم : « دلم گرفته است / مثل سكون ملولم » رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : ماندگاري ، آري / حروف قافيه : ار + ي / حروف الحاقي : ي / حرف اصلي : ار / قاعده ي 2 هـ ) مصراع هاي يك و سه : ره تاريك با پاهاي من پيكار دارد / به سنگ آكنده و دشوار دارد رديف : دارد / واژه هاي قافيه : پيكار ، دشوار / حروف قافيه : ار / قاعده ي 2 مصراع هاي 5 و6 : جهان تا جنبشي دارد ، رود هر كس به راه خود / عقاب پير هم غرق است و مست اندر نگاه خود رديف : خود / واژه هاي قافيه : راه ، نگاه / حروف قافيه : اه قاعده ي 2 مصراع هاي 7 و 8 : نباشد هيچ كار سخت كان را در نيابد فكر آسان ساز / شب از نيمه گذشته است . خروس دهكده برداشته است آواز رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : ساز و آواز / حروف قافيه : از / قاعده ي 2 مصراع هاي 9 و 10 : چرا دارم ره خود را رها من / بخوان اي هم سفر با من رديف : من / واژه هاي قافيه : رها ، با / حرف قافيه : « ا » / قاعده ي 1 پايان بخش قافيه خود آزمايي صص 29 – 28 1 – بايد حرف دوم هجا باشند . ۲ – خويشتن : خيشـ تن بنفشه : بَـ نَفـ ش مَلامت : مَـ لا مَت فايده : فا يـ دِ ــ U ــ U ــ U U ــ ــ ــ U U التماس : الـ ت ما س خود : خُد سفينه : سَـ فيـ نِ چو : چُ چون : چُن ــ U ــ U ــ U ــ U U ــ مسامحه : مُـ سا مِـ حِ دقّت : دِقـ قَت پشتوانه : پُشت وا نِ مُعلّم : مُـ ـعَل لِم U ــ U U ــ ــ ــ U ـ U U ــ ــ خواري : خا ري زلّت : زلـ لَت مجموعه : مَجـ مو عِ روزانه : رو زا نِ خواستن : خا سـ تن ــ ــ ــ ــ ــ ــ U ــ ــ U ــ U ــ مؤذّن : مُـ ؤَذ ذِن شدّت : شِد دَت تبّسم : تَـ بَسـ سُم كاشته : كاشـ تِ راهوار : را ه وا ر U ــ ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U U ـ U ـ U ۳ – سَر : سَر دِل : دِل ره گذر : رَه گُـ ذَر ما : ما روز : رو ز سَر و سرشار : سر شا ر ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ U كوير : كَـ و ير گلستان : گُـ لِسـ تان تن آسان : تن آ سان تن آساني : تـ نا سا ني U ـ U U ــ ــ ـ ـ ــ U ـ ــ ــ دو : دُ نيست : نيست ديدار : ديـ دا ر هستي : هَسـ تي رنگ شب سو سو د U ــ U ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ساخت دوست چَشم كاش كاشت وفا : وَ فا بامداد : بامـ دا د ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U U ــ ـ U ـ U فضا : فَـ ضا رنج قاصد : قا صد طراوت : طَ را وَت نيرومند : نيـ رو مند U ــ ـ U ــ ــ U ـ ــ ــ ــ ـ U خاموش : خا موش ندا : نِـ دا باغ آسان : آ سان رايگان : را يـ گان رايگاني : رايـ گا ني ــ ــ U U ــ ـ U ـ ــ ــ U ــ ـ U ـ ـ 4 – دل آزرده : دل آ زُر دِ با حذف همزه :دِلا زُر دِ عاقبت انديش : عا قـ بَت انـ ديش با حذف همزه : عا قِـ بَـ تَنـ ديش ــ ـ ـ U U ـ ــ U ـ U ــ ـ ــ U ـ U U ــ ـ U خوش آواز :خُش آ واز با حذف همزه : خُـ شا واز پلنگ افكن : پَـ لنگ اَفـ كن با حذف همزه : پَـ لَنـ گَفـ كَن ــ ـ ـ U U ـ ـ U U ــ U ــ ــ U ــ ــ ــ باد آورده : باد آ وَر دِ با حذف همزه با دا ور دِ خوش اندام : خُش انـ دام با حذف همزه : خُـ شَنـ دام ـ U ـ ـ U ـ ـ ــ U ــ ــ ـ U U ــ ـ U دانش آموز : دا نش آ موز با حذف همزه : دا نِـ شا مو ز دل آفسرده : دل اَفـ سُر دِ د لفـ سُر د ــ ــ ـ ـ U ــ U ــ ــ U ــ ــ ــ U U ــ ــ U شمع آجين : شمع آ جين با حذف همزه : شَمـ عا جين ــ U ـ ــ ــ ــ ــ 5 – هم قصّه ي نانموده داني هم نامه ي نانوشته خواني هم قصـ صـ يِ نا نـ مو دِ دا ني ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ هم نا مِـ ي نا نِـ وِشـ تِ خا ني مفعول مفاعلن فعولن يا مستفعل فاعلات فع لن اگر كاري كني مُزدي ستاني چو بيكاري يقين بي مزد ماني ا گر كا ري كُـ ني مُز دي سـ تا ني U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ چُ بيـ كا ري يـ قين بي مُز د ما ني مفاعلين مفاعيلن فعولن آينه از نقش تو بنمود راست خود شكن آيينه شكستن خطاست آ يـ نِ اَز نَقـ شِ تُ بِنـ مو د راست خُد شِـ كَـ نا ييـ نِ شـ كسـ تَن خـ طاست ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ مفتعلن مفتعلن فاعلن خدايا به خواري مران از دَرَم كه صورت نبندد دري ديگرم خُـ دا يا بِـ خا ري مَـ را نَز دَ رَم U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ كِـ صو رت نَـ بَنـ دد دَ ري ديـ گَـ رم فعولن فعولن فعولن فعل اي باد بامدادي خوش مي روي به شادي پيوند روح كردي پيغام دوست دادي اي با دِ با مـ دا دي خُش مي ر وي ب شا دي پيـ وَنـ دِ رو ح كر دي پِي غا م دو ست دا دي ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ مفعول فا علاتن مفعول فا علاتن يا مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن نبيني كه چون با هم آيند مور زشيران جنگي برآرند شور نَـ بيـ ني كِ چُن با هَـ ما ينــد مور ز شيـ را نِ جَنـ گي بَـ را رَنــد شور U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل بنشينم و صبر پيش گيرم دنباله ي كار خويش گيرم بنـ شيـ نَـ مُ صبـ ر پيـ ش گيـ رَم دُنـ با لِـ ي كا ر خيـ ش گيـ رَم ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ مفعول مفاعلن فعولن يا مستفعل فاعلاتُ فع لن گفتم اين شرط آدميّت نيست مرغ تسبيح خوان و من خاموش گُفـ تَـ مين شر طِ آ دَ ميـ يَت نيست مر غ تسـ بيـ ح خا نُ مَن خا موش ــ U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ فاعلاتن مفاعلن فع لن هر كه تأمّل نكند در جواب بيشتر آيد سخنش ناصواب هر كِـ تَـ اَمـ مُل نَـ كُ ند در جَ واب بيـ ش تَـ را يد سُـ خَ نَش نا صَـ واب ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ مفتلعن مفتعلن فاعلن چند پرسي زمن چيستم من نيستم نيستم نيستم من چَنـ د پُر سي ز مَن چيـ سـ تم مَن نيـ سـ تم نيـ سـ تم نيـ سـ تم مَن ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ فاعلن فاعلن فاعلن فع يا فاعلاتن مفاعيلُ فع لن خود آزمايي ص 34 1- -U- - = فاعلاتن ، U- - = فعولن ، - - U- = مستفعلَن ، - - - = مفعولن ، - U U- = مفتعلن ، U- - - = مفاعلين ، U U - = فَعَلن ، U-U- مفاعلن ، - = فع ، - U- U = فاعلاتُ ، - - = فع لن ، U- = فعل ، U--U = مفاعيل ، - - UU = مستفعل 2 – در همان جا جواب داده شده است . خود آزمايي صص 43 – 42 1- چون در هر زبان بعضي كلمـات ( به تنهايي يا در جمله ) داراي چند تلفظ هستنـد گوينــده اختيــار دارد هركــدام كه مي خواهد به كار ببرد . 2- الف ) امكان حذف همزه : در فارسي اگر قبل از همزه ي آغاز هجا ، حرف صامتي بيايد ، همزه را مي توان حذف كرد . مانند : « در آن » بگوييم « د را ن » و خوش آواز « ( خُش آ وا ز ) » بگوييم « خُ شا وا ز ـ ـ U ــ ــ ـ ـ U U ــ ــ U ب ) تغيير كميّت مصوّت ها : شاعر در موارد خاصّي مختار است كه به ضرورت وزن شعر ، مصوّت كوتاه را بلند و يا مصوّت بلند را كوتاه تلفظ كند ، مانند مثال زير كه سه مصوّت كوتاه ، بلند به حساب آمده اند : اگر تو ز آموختن سرنتابي بجويد سر تو همي سروري را ا گر تُ ز آ مو خ تن سر نَـ تا بي U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ بـ جو يد سـ ر تُ هَـ مي سر وَ ري را U ــ ــ U U U U ــ ــ U ــ ــ 3- مصوّت كوتاه پايان كلمه را به ضرورت وزن مي توان كشيده تلفظ كرد تا مصوّت بلند به حساب آيد . هم چنين كسره ي اضافه و « و» ( ضمّه ) عطف را هرگاه پس از كلمات مختوم به مصوّت هاي بلند « و » يا « ي » مصوّتي بيايد ، شـاعر اختيار دارد كه مصـوّت هاي بلنـد « و » و « ي » را كوتاه تلفظ كند . ضمناً ميان دو مصوّت ، صامت « ي » قرار مي گيرد كه آن را « ي » وقايه يا ميانجي مي نامند . 4– اگر مصوّت بلند « ي » در ميان كلمه ي بسيط يا كلمه با پسوند يا پيشوند يا ضمير متصل باشد ، مصوّت « ي » بدون اختيارات شاعري ، هميشه كوتاه تلفظ مي شود . مصوّت بلند « و » نيز در كلمات تك هجايي هيچ گاه كوتاه نمي شود ؛ مانند : مو ، رو ، جو ، بو ( كلمه ي « سو » به طور استثنا در حالت اضافي ممكن است كوتاه باشد ) 5- نواي ني ( = U - - - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = از اختيارات زباني ( كسره ي اضافي ) تو گفتي ( = - - - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( ضمه ي پايان كلمه ) بهانه ( = U - - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني مصوّت پايان كلمه بازي دهر ( = - U U - U ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند = اختيار زباني درخت دوستي ( = U - - - U - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( كسره ي اضافي ) سبوي آب ( = U U - - U ) در « بو » مصوّت بلند به مصوّت كوتاه تبديل مي شود و « ي » مصوّت كوتاه به مصوّت بلند تبديل مي شود و هر دو از اختيارات زباني است . شب و روز ( = U - - U ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( ضمه ي پايان كلمه ) جادويي ( = - U - ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند « و » چون مصوّت ديگري پس از آن آمده است = اختيار زباني دل پاك ( = U - - U ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( كسره ي اضافه ) سوي من ( = U U - ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند استثنا در كلمه ي تك هجايي « سو » درحالت اضافه = اختيار زباني آري آنان ( = - U - - ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند آخر كلمه هايي كه پس از آن مصوّت ديگري بيايد = اختيار زباني 6 – در موارد زير همزه حذف شده است : مرد افكن ( = - - - ) . تيرانداز ( = - - - U ) . خوش آهنگ ( = U - - U ) . از ايشان ( = U - - ) . 7- چو خواهي كه نامت بود جاودان مكن نام نيك بزرگان نهان « سعدي » چُ خا هي كِ نا مَت بُ وَد جا و دان U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ مَ كن نا م ني كِ بُ زُر گان نَ هان U ــ ــ U ــ U U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي ششم مصراع مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ شده است ( كسره ي اضافه باغبان گر چند روزي صحبت گل بايدش بر جفاي خار هجران صبر بلبل بايدش « حافظ » با غ بان گَر چنـ د رو زي صُحـ بَـ تِ گُل با يَـ دش ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ بر جَـ فا ي خا رِ هجـ ران صَبـ رِ بُلـ بُل با يَـ دَش ــ U ــ U ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن در هجاي يازدهم مصراع اوّل مصوّت كوتاه « ـِـ » در « تِ » بلند تلفظ مي شود . ( كسره ي اضافه ) در هجاي چهارم مصراع دوم مصوّت كوتاه « ـِـ » در « يِ » بلند تلفظ مي شود . ( كسره ي اضافه ) چو تو خود كني اختر خويش را بد مدار از فلك چشم ، نيك اختري را « ناصر خسرو » چُ تُ خُد كُ ني اَخ تَ رِ خيـ ش را بَد U U ــ U ــ ــ U U ــ U ــ ــ مَـ دا رز فـ لك چشـ م نيـ كخ تَ ري را U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ فعولن فعولن فعولن فعولن در هجاي دوم مصراع اوّل مصوّت كوتاه بلند تلفّظ مي شود . ( مصوّت ضمّه پايان كلمه ) در هجاي هشتم مصراع اوّل مصوّت كوتاه بلند تلفّظ مي شود . ( كسره ي اضافه ) اگر تو زآموختن سر نتابي بجويد سر تو همي سروري را « ناصر خسرو » ا گر تُ زِ آ مو خ تن سر نَـ تا بي U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ بِـ جو يد سَـ رِ تَ هـ مي سر و ري را U ــ ــ U U U U ــ ــ U ــ ــ فعولن فعولن فعولن فعولن در هجاي سوم مصراع اول ، مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ مي شود . ( مصوّت ضمه پايان كلمه ) در هجاي پنجم و ششم مصراع دوم ، مصوّت كوتاه بلند تلفّظ مي شود . (كسره ي اضافه ، مصوّت ضمه پايان كلمه ) همه برگ بودن همي ساختي به تدبير رفتن نپرداختي هَـ م بَر گِ بو دَن هَـ مي سا خـ تي U U ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ بِ تَد بيـ رِ رَفـ تَن نَـ پَر دا خـ تي U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي دوم مصراع اول ، مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ مي شود . ( هجاي پايان كلمه ) شُد موسم سبزه و تماشا برخيز و بيا به سوي صحرا « سعدي » شُد مُو سِـ مِ سَبـ زِ وُ تَـ ما شا ــ ــ U U ــ U U U ــ ــ بر خيـ زُ بِ يا بِ سو ي صحـ را ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ مفعول مفاعلن فعولن در هجاي هفتم مصراع اول مصوّت كوتاه به بلند تبديل شده است . ( واو عطف ) سوي چاره گشتم ز بيچارگي ندادم بدو سر به بكبارگي « فردوسي » سو ي چا رِ گَشـ تَم زِ بي چا ر گي U U ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ نـَ دا دم بِـ دو سر بِ يك با ر گي U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي دوم مصراع اول مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ شده است ، كسره ي اضافه در هجاي اول مصراع اول مصوّت بلند در « سو » كوتاه تلفّظ شده است . به صورت « سُـ » خوانده شده است . زيرا در واژه ي « سو » در حال اضافه مصوّت بلند مي تواند به مصوّت كوتاه تبديل شود . ببايد هوس كردن از سر به در كه دَور هوس بازي آمد به سر « سعدي » بـ با يد هَـ وس كَر دَ نَز سر ب در U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ كِـ دُو رِ هَـ وس با زي يا مد بِ سر U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي هشتم مصراع اول و دوم همزه حذف شده است . در هجاي سوم مصراع دوم مصوّت كوتاه بلند تلفظ شده است ( كسره ي اضافه ) هم چنين در هجاي هفتم مصراع دوم ، مصوّت بلند كوتاه تلفّظ شده است . به سبزه كجا تازه گردد دلم كه سبزه بخواهد دميد از گلم « سعدي » بِـ سَـبـ زِ كُـ جا تا زِ گَر دَد دِ لَم U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ كِـ سَبـ ز بِـ خا هَـد دَ مي دَز گِ لَم U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي سوم مصراع اول و مصراع دوم مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ شده است . ( هجاي پايان كلمه ) در هجاي نهم مصراع دوم حذف همزه صورت گرفته است . تفرّج كنان در هوا و هوس گذشتيم بر خاك بسياركس « سعدي » تَ فَر رُج كُـ نان دَر هَـ وا وُ هَـ وَس U ــ ــ U ــ ــ U ــ U U ــ گُـ ذَشـ تيـ م بَر خا ك بس يا ر كس U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي نهم مصراع اول مصوّت كوتاه بلند تلفّظ شده است . خود آزمايي صص 51 – 50 1 - اختيارات زباني فقط تسهيلاتي در تلفّظ براي شاعر فراهم مي سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده كند بي آن كه موجب تغييري در وزن شود ، امّا اختيارات وزني امكان تغييراتي كوچك در وزن را به شاعر مي دهد . 2 – الف ) بلند محسوب كردن هجاي پاياني مصراع ها و بيت ها ، اگر چه كوتاه ، يا كشيده باشد . ب ) شاعر در سرودن شعر به جاي U U - - ( فعلاتن ) اول وزن مي تواند - U - - فاعلاتن بياورد . پ ) ابدال شـاعر مي تواند به جاي دو هجـاي كوتاه كنـار هم ميـان مصـراع ، يك هجاي بلند بياورد يعني به جاي فَعَلن (U U ـ ) مي تواند فع لن ( - - ) بياورد . اختيار شاعري اخير در دو هجاي ما قبل آخر بسيار رايج است و حتّي در تمام مصـراع هاي يك شعـر ممكن است از آن استفـاده شود . اما كاربرد موارد ديگــر آن كم است . مانند« - U U - » ( مفتعلن ) و« U U - - » ( فعلاتن ) و « - - U U » ( مستفعل ) كه به جاي هريك از اين ها مي تواند « - - - » ( مفعولن ) بيابد . ت ) قلب 3 – در پايان مصراع طبق اختيارات وزني 4 - در ركن اول مصراع طبق اختيارات وزني 5 – در ميان مصراع طبق اختيارات وزني 6 – به ضرورت وزن مي تواند دو هجاي كوتاه و بلند يا بلند كوتاه كنار هم را جا به جا كند كه اغلب در « - U U - » ( مفتعلن ) و « U - U - » ( مفاعلن ) رخ مي دهد . 7 – الف ) بلند به حساب آوردن هجاي پاياني مصراع ها و بيت ها . ب ) تبديل « U U - - » ( فعلاتن ) به « - U - - » ( فاعلاتن ) در اول مصراع پ ) جا به جايي دو هجاي كوتاه و بلند ، يا بلند و كوتاه در كنار هم . 8 – آمد نوروز هم از بامداد آمدنش فرّخ و فرخنده باد « منوچهري » آ مَـ د نو رو ز هَـ مَز با م داد ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ آ مَ دَ نَش فَر رُ خُ فَر خُنـ دِ باد ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ مفتعلن مفتعلن فاعلن حذف همزه در هجاي هفتم مصراع اوّل ـ اختيار زباني هجاهاي پاياني هر دو مصراع كشيده است كه فقط بلند محسوب مي شود و طبق اختيارات وزني است . اي ديو سپيد پاي در بند اي گنبد گيتي اي دماوند « بهار » اي ديـ دِ سـ پيـ دِ پا ي در بَند ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ اي گُنـ بـ دِ گيـ تي اي د ما وَند ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ مفعول مفاعلن فعولن يا مستفعل فاعلاتُ فع لن هجاي پاياني مصراع اوّل و دوّم كشيده است كه طبق اختيارات وزني بلند محسوب مي شود . در هجاي ششم مصراع دوّم مصوّت بلند پايان كلمه كه مصوّت ديگري پس از آن آمده ، كوتاه تلفّظ شده است و اختيار زباني است . ضمناً اين هجا را مي توان به صورتي كه تقطيع شده است نيز به حساب آورد . تو قلب فسرده ي زميني از درد و رم نموده يك چند « بهار » تُ قلـ بِ فِـ سُر دِ يِ زَ ميـ ني U ــ U U ــ U U U ــ ــ از در د وَ رَم نِـ مو دِ يك چند ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ مستفعل فاعلاتُ فع لن يا مفعول مفاعلن فعولن در هجاي اوّل و هفتم مصراع اوّل ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ مي شود . كه در هجاي اوّل ، هجاي پايان كلمه و در هجاي هفتم كسره اضافه است . هجاي پاياني مصراع دوم كشيده است كه طبق اختيارات وزني بلند محسوب مي شود . نَماند تيري در تركش قضا كه فلك سوي دلم به سر انگشتِ امتحان نگشود نـَ ما ند تيـ ري در تر كَ ش قَـ ضا كِ فَـ لَك U ــ U ــ ــ ــ ــ U U U ــ U U ــ سو ي دِ لم بِـ سَـ رَنـ گُشـ تِ امـ ت حان نَـ گُـ شود ــ U U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ مفاعلن ( مفتعلن ) فعلاتن مفاعلن فعلن در ركن دوم مصراع اوّل به جاي فعلاتن ، مفعولن ( - - - ) به كار رفته است كه اختيار وزني است . در ركن اوّل اختيار شاعري قلب « - U U - » ( مفتعلن ) در برابر « U - U - » ( مفاعلن ) اختيار وزني در مصراع اول ركن سوم هجاي دوم ( شِ ) تغيير كميّت مصوّت ها اختيار زباني هجاي آخر مصراع دوّم كشيده است كه طبق اختيارات وزني بلند محسوب مي شود . همه در خُورد راي و قيمت خويش از تو خواهند و من تو را خواهم « سعدي » فعلاتن مفاعلن فعلن هَـ مِ دَر خٌر دِ را يُ قيـ مَـ تِ خيش U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ از تُ خا هَنـ دُ مَن تُ را خا هم ــ U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ فا علاتن مفاعلن فع لن ركن آغازين مصراع دوّم طبق اختيارات وزني به جاي « فعلاتن » از « فاعلاتن » استفاده شده است . ركن پاياني مصراع دوّم به جاي « فَعَلن » طبق اختيارات وزني از « فع لن » استفاده شده است . بس بگرديد و بگردد روزگار دل به دنيا در نبندد هوشيار « سعدي » بَس بِـ گر ديـ دُ بِـ گَر دَد رو زِ گار ــ U ــ ــ U U ــ ــ ــ U ــ دِل بِـ دُنـ يا دَر نَـ بَنـ دَد هو شـ يار ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ فاعلاتن فاعلاتن فاعلن در هجاي پنجم مصراع اوّل مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ مي شود . واو عطفُ از اختيارات زباني است و هجاي آخر بيت كشيده است كه طبق اختيارات وزني ، بلند محسوب مي شود . اي كه دستت مي رسد كاري بكن پيش از آن كه كز تو نيايد هيچ كار « سعدي » اي كِ دَسـ تَت مي رِ سَد كا ري بِـ كن ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ پيـ شَـ زان كز تُـ نَـ يا يَد هيـ چ كار ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ فاعلاتن فا علاتن فاعلن در هجاي پنجم مصراع دوّم ، مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ مي شود هجاي پايان كلمه كه طبق اختيارات زباني است ، هجاي پاياني مصراع دوّم كشيده است كه طبق اختيارات وزني ، بلند محسوب مي شود . 9 – تكليف دانش آموزي 10 – ظاهراً منظور كتاب تمرين 7 ص 51 -50 است كه اين تمرين ها تقطيع هجايي واركان شده است .
۱ - « و » در واژه هاي : وقت و نا ورد . « ي » در واژه ي ( ياد ) چون حرف اوّل هجاست . 2 – تعداد صامت ها 23 تاست ء (= ع) ، ب ، پ ، ت (= ط) ج ، چ ، ح (= هـ) خ ، د ، ر ، ز (= ذ ، ظ ، ض) ، ژ ، س (= ث ، ص ) ، ش ، غ ( = ق ) ، ف ، ك ، گ ، ل ، م ، ن و ( دركلمه هايي مثل : وام يا وصل ) ي ( در كلمه هايي مثل : يزد ، يار ) مصوّت ها 6 تا هستند : مصوّت هاي كوتاه ــَـِـُـ ، مصوّت هاي بلند : ا او ي 3 – خواستن : / خ / ، / ا / ، / س / ، / ت / ، / ـَـ / ، / ن / = 6 واج ژنده : / ژ / ، / ـِـ / ، / ن / ، / د / ، / ـِـ / = 5 واج سلسله : / س / ، / ـِـ / ، / ل / ، / س / ، / ـِـ / ، / ل / ، / ـِـ / = 7 واج محو : / م / ، / ـَـ / ، / ح / ، / و / = 4 واج خودآزمايي صص 18 – 17 – 16 – 15 الف ) منم كه ديده به ديدار دوست كردم باز چه شكر گويمت اي كارساز بنده نواز واژه هاي قافيه : باز ، بنده نواز / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : از / قاعده ي 2 اي صبا گر بگذري بر ساحل رود ارس بوسه زن بر خاك آن وادي و مشكين كن نفس واژه هاي قافيه : ارس ، نفس / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : ـَـ س / قاعده ي 2 يار بد ماراست هين بگريز از او تا نريزد بر تو زهر آن زشت خو واژه هاي قافيه : او ، زشت خو / حروف الحاقي ندارد / حرف اصلي : و / قاعده ي 1 هر يكي ديوار اگر باشد جدا سقف چون باشد معلق بر هوا واژه هاي قافيه : جدا ، هوا / حروف الحاقي ندارد / حرف اصلي : 1 / قاعده ي 1 ما را همه شب نمي برد خواب اي خفته ي روزگار درياب واژه هاي قافيه : خواب ، درياب / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ا ب / قاعده ي 2 نه بيگانه تيمار خوردش نه دوست چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست واژه هاي قافيه : دوست ، پوست / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : وست / قاعده ي 2 من از ابر بينم همي بادونم ندانم كه نرگس چرا شد دُژم واژه هاي قافيه : نَم ، دژم / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ـَـ م / قاعده ي 2 مكن شهريارا دل ما نژند مياور به جان من و خود گزند واژه هاي قافيه : نژند ، گزند / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ـَـ ند / قاعده ي 2 ب ) اي نسيم سحر آرامگه يار كجاست ؟ منزل آن مه عاشق كش عيّار كجاست ؟ رديف : كجاست / واژه هاي قافيه : يار ، عيار / حروف قافيه : ار / حرف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ار / قاعده ي 2 توجّه : « ي » پيش از « ار » اضافي است و جزء حروف قافيه محسوب نمي شود مثلاً مي توان اين دو واژه را با « مار » يا « كار » قافيه كرد . ( طبق تبصره 5 ) سرشك زمين بر هوا شد گوا به نزديك خورشيد فرمانروا رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : گوا ، فرمانروا / حروف قافيه : « ا » / حرف الحاقي ندارد / حروف اصلي : « ا » / قاعده ي 1 كاشكي جز تو كسي داشتمي يا به تو دسترسي داشتمي رديف : داشتمي / واژه هاي قافيه : كسي ، دسترسي / حروف قافيه / ـَـ س + ي / حرف الحاقي : « ي » حروف اصلي : ـَـ س / قاعده ي 2 مرا پرسي كه چوني ؟ چونم اي دل جگر پر درد و دل پرخونم اي دل رديف : اي دل / واژه هاي قافيه : چونم ، پرخونم / حروف قافيه : ون + ـَـ م/ حروف الحاقي : ـَـ م/ حروف اصلي : ون / قاعده ي 2 چندان كه گفتم غم با طبيبان درمان نكردند مسكين غريبان رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : طبيبان ، غريبان / حروف قافيه : يب + ان / حروف الحاقي : ان / حروف اصلي : يب / قاعده ي 2 خاك دل آن روز كه مي بيختند شبنمي از عشق بر آن ريختند رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : مي بيختند ، ريختند / حروف قافيه : يخت + ـَـ ند / حروف الحاقي : ـَـ ند / حروف اصلي : يخت / قاعده ي 2 ز دو ديده خون فشانم زغمت شب جدايي چه كنم كه هست اين ها گل باغ آشنايي رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : جدايي ، آشنايي / حروف قافيه : ا + يي / حروف الحاقي : يي / حرف اصلي : « ا » / قاعده ي 1 بنماي رخ كه باغ و گلستانم آرزوست بگشاي لب كه قند فراوانم آرزوست رديف : آرزوست/ واژه هاي قافيه : گلستانم ، فراوانم/ حروف قافيه : ان + ـَـ م/ حروف الحاقي : ـَـ م/ حروف اصلي : ان/ قاعده ي 2 آتش قهر برافروخته اند خانمان ضعفا سوخته اند رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : برافروخته اند ، سوخته اند / حروف قافيه : وخت + ـِـ اند / حروف الحاقي : ـِـ اند / حروف اصلي : وخت / قاعده ي 2 گر مستمند و با دل غمگينم خيره مكن ملامت چند نيم رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : غمگينم ، چندينم / حروف قافيه : ين + ـَـ م / حروف الحاقي : ـَـ م حروف اصلي : ين/ قاعده ي 2 نشاط جواني ز پيران مجوي كه آب روان باز نايد به جوي رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : مجوي ، جوي / حروف قافيـه : و + ي / حروف الحـاقي : ي / حرف اصلي : و / قاعده ي 1 ما به روي دوستمان از بوستان آسوده ايم گر بهار آيد و گر باد خزان آسوده ايم رديف : آسـوده ايم / واژه هاي قافيـه : بوستان و خزان / حروف قافيه : ان / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : ان / قاعده ي 2 آن دل كه به زلف يار خود بستيمش هر چند گسست باز پيوستيمش رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : بستيمش ، پيوستيمش / حروف قافيه : ـَـ ست + يمش / حروف الحاقي : يِمَش / حروف اصلي : ـَـ ست / قاعده ي 2 ديده دريا كنم و صبر به صحرا فنكنم واندرين كار دل خويش به دريا فكنم رديف : فكنم / واژه هاي صحرا ، دريا / حروف قافيه : « ا » / حروف الحاقي : ندارد / حرف اصلي : « ا » / قاعده ي 1 ما درس سحر در ره ميخانه نهاديم محصول دعا در ره جانانه نهاديم رديف : نهاديم / واژه هاي قافيه : ميخانه ، جانانه / حروف قافيه : ان + ـِـ/ حرف الحاقي : ـِـ/ حروف اصلي : ان / قاعده ي 2 ج ) هر آنكس كه بر دزد رحمت كُند به بازوي خود كاروان مي زَند رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : كُنَد ، مي زَنَد / حروف قافيه : ـُـ ن + ـَـ د ، ـَـ ن + ـَـ د / حروف الحاقي : ـَـ د / حروف اصلي : ( ـُـ ن ، ـَـ ن ) / قاعده ي 2 . طبق تبصره ي 3 اگر در قاعده ي 2 يعني مصوّت + صامت ( + صامت ) مصوّت كوتاه باشد و قافيه ، حروف الحاقي داشته باشد ، اين مصوّت كوتاه مي تواند متفاوت باشد . اگر تو فارغي از حال دوستان يارا فراغت تو ميسّر نمي شود ما را رديف : را / واژه هاي قافيه : يا ( + ر ) ، ما / حروف قافيه : « ا » / حرف الحاقي : ندارد / حرف اصلي : « ا » / قاعده ي 1 تبصره ي مربوط به اين بيت از كتاب حذف شده است ، امّا تمرين باقي مانده است توضيح آن كه گاهي بخشي از رديف از حروف اصلي قافيه گرفته مي شود در مصراع اوّل « يار + ا » و در مصراع دوم « ما + را » واژه قافيه و رديف است . كنون با خرد بايد انباز گشت كه فردا نماند ره بازگشت رديف : گشت / واژه هاي قافيه : انباز ، باز / حروف قافيه : از / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : از / قاعده ي 2 طبق تبصره ي 4 در اين بيت « باز » پيشوند است و واژه ي قافيه قرار گرفته است و قافيه صحيح است . چنان در قيد مهرت پاي بندم كه گويي آهويي سر در كمندم رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : پاي بندم ، كمندم / حروف قافيه : ـَـ ند + ـَـ م / حروف الحاقي : ـَـ م / حروف اصلي : ـَـ ند / قاعده ي 2 طبق تبصره ي 1اگر واژه هاي قافيه حرف يا حروف الحاقي داشته باشند جزء حروف مشترك قافيه اند و رعايت آن ها لازم است ، پس قافيه درست است . بگفتا كه اين مرد بد مي كند نه با من كه با نفس خود مي كند رديف : مي كند / واژه هاي قافيه : بَد ، خود / حروف قافيه : ـَـ د / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : ـَـ د / قاعده ي 2 در اين شعر تلفظ « خود » شكل قديمي دارد و به صورت « خد » و با تلفظ امروز غلط به نظر مي رسد وليكن به سبب واو معدوله تلفظ منطبق با « بَد » است و قافيه درست مي باشد . اين تمرين مربوط است به تبصره 9 كه از كتاب حذف شده است . كه گر آفتاب است يك ذره نيست وگر هفت درياست يك قطره نيست رديف : نيست / واژه هاي قافيه : ذره ، قطره / حروف قافيه : ( ـَـ ر ر ، ـَـ ط ر + حرف الحاقي ـِـ ) حروف اصلي : ـَـ ر ر ـَـ طر ـ قافيه عيب دارد زيرا حروف اصلي در دو واژه تفاوت دارد . در اين زمانه بُتي نيست از تو نيكو تر نه بر تو بر ثمني از رهيت مشفق تر رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : نيكوتر ، مشفق تر / حروف قافيه : تَر / / حروف اصلي : ـَـ ر قافيه صحيح نيست . زيرا طبق تبصره ي 4 پسوند ها اگر در حكم قافيه قرار گيرند در صورتي كه تكراري باشند قافيه نادرست است . دنيـا نير زد آن كه پريشـان كني دلي زنهار بد مكن كه نكرده است عاقلي گر من سخن درشت نگويم تو نشنوي بي جهد از آينه نبرد رنگ ، صيقلي رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : دِلي ، عاقِلي ، صيقَلي/ حروف قافيه : ـَـِـ ل + ي/ حرف الحاقي : ي/ حروف اصلي : ـَـِـ ل قاعده ي 2 طبق تبصره ي 3 در قاعده ي2 يعني مصوّت + صامت ( + صامت ) اگر مصوّت كوتاه باشد و قافيه ، حروفِ الحاقي داشته باشد ، اين مصوّت كوتاه مي تواند متفاوت باشد . د ) اشكم دميد گفتم : « نه پاي رفتن نه تاب ماندگاري / درد خزه ي كف جوي اين است . » گفت : آري امّا دو گانه تا كي ؟ / يا موج وش روان شو يا در كنار من باش » گفتم : « دلم گرفته است / مثل سكون ملولم » رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : ماندگاري ، آري / حروف قافيه : ار + ي / حروف الحاقي : ي / حرف اصلي : ار / قاعده ي 2 هـ ) مصراع هاي يك و سه : ره تاريك با پاهاي من پيكار دارد / به سنگ آكنده و دشوار دارد رديف : دارد / واژه هاي قافيه : پيكار ، دشوار / حروف قافيه : ار / قاعده ي 2 مصراع هاي 5 و6 : جهان تا جنبشي دارد ، رود هر كس به راه خود / عقاب پير هم غرق است و مست اندر نگاه خود رديف : خود / واژه هاي قافيه : راه ، نگاه / حروف قافيه : اه قاعده ي 2 مصراع هاي 7 و 8 : نباشد هيچ كار سخت كان را در نيابد فكر آسان ساز / شب از نيمه گذشته است . خروس دهكده برداشته است آواز رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : ساز و آواز / حروف قافيه : از / قاعده ي 2 مصراع هاي 9 و 10 : چرا دارم ره خود را رها من / بخوان اي هم سفر با من رديف : من / واژه هاي قافيه : رها ، با / حرف قافيه : « ا » / قاعده ي 1 پايان بخش قافيه خود آزمايي صص 29 – 28 1 – بايد حرف دوم هجا باشند . ۲ – خويشتن : خيشـ تن بنفشه : بَـ نَفـ ش مَلامت : مَـ لا مَت فايده : فا يـ دِ ــ U ــ U ــ U U ــ ــ ــ U U التماس : الـ ت ما س خود : خُد سفينه : سَـ فيـ نِ چو : چُ چون : چُن ــ U ــ U ــ U ــ U U ــ مسامحه : مُـ سا مِـ حِ دقّت : دِقـ قَت پشتوانه : پُشت وا نِ مُعلّم : مُـ ـعَل لِم U ــ U U ــ ــ ــ U ـ U U ــ ــ خواري : خا ري زلّت : زلـ لَت مجموعه : مَجـ مو عِ روزانه : رو زا نِ خواستن : خا سـ تن ــ ــ ــ ــ ــ ــ U ــ ــ U ــ U ــ مؤذّن : مُـ ؤَذ ذِن شدّت : شِد دَت تبّسم : تَـ بَسـ سُم كاشته : كاشـ تِ راهوار : را ه وا ر U ــ ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U U ـ U ـ U ۳ – سَر : سَر دِل : دِل ره گذر : رَه گُـ ذَر ما : ما روز : رو ز سَر و سرشار : سر شا ر ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ U كوير : كَـ و ير گلستان : گُـ لِسـ تان تن آسان : تن آ سان تن آساني : تـ نا سا ني U ـ U U ــ ــ ـ ـ ــ U ـ ــ ــ دو : دُ نيست : نيست ديدار : ديـ دا ر هستي : هَسـ تي رنگ شب سو سو د U ــ U ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ساخت دوست چَشم كاش كاشت وفا : وَ فا بامداد : بامـ دا د ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U U ــ ـ U ـ U فضا : فَـ ضا رنج قاصد : قا صد طراوت : طَ را وَت نيرومند : نيـ رو مند U ــ ـ U ــ ــ U ـ ــ ــ ــ ـ U خاموش : خا موش ندا : نِـ دا باغ آسان : آ سان رايگان : را يـ گان رايگاني : رايـ گا ني ــ ــ U U ــ ـ U ـ ــ ــ U ــ ـ U ـ ـ 4 – دل آزرده : دل آ زُر دِ با حذف همزه :دِلا زُر دِ عاقبت انديش : عا قـ بَت انـ ديش با حذف همزه : عا قِـ بَـ تَنـ ديش ــ ـ ـ U U ـ ــ U ـ U ــ ـ ــ U ـ U U ــ ـ U خوش آواز :خُش آ واز با حذف همزه : خُـ شا واز پلنگ افكن : پَـ لنگ اَفـ كن با حذف همزه : پَـ لَنـ گَفـ كَن ــ ـ ـ U U ـ ـ U U ــ U ــ ــ U ــ ــ ــ باد آورده : باد آ وَر دِ با حذف همزه با دا ور دِ خوش اندام : خُش انـ دام با حذف همزه : خُـ شَنـ دام ـ U ـ ـ U ـ ـ ــ U ــ ــ ـ U U ــ ـ U دانش آموز : دا نش آ موز با حذف همزه : دا نِـ شا مو ز دل آفسرده : دل اَفـ سُر دِ د لفـ سُر د ــ ــ ـ ـ U ــ U ــ ــ U ــ ــ ــ U U ــ ــ U شمع آجين : شمع آ جين با حذف همزه : شَمـ عا جين ــ U ـ ــ ــ ــ ــ 5 – هم قصّه ي نانموده داني هم نامه ي نانوشته خواني هم قصـ صـ يِ نا نـ مو دِ دا ني ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ هم نا مِـ ي نا نِـ وِشـ تِ خا ني مفعول مفاعلن فعولن يا مستفعل فاعلات فع لن اگر كاري كني مُزدي ستاني چو بيكاري يقين بي مزد ماني ا گر كا ري كُـ ني مُز دي سـ تا ني U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ چُ بيـ كا ري يـ قين بي مُز د ما ني مفاعلين مفاعيلن فعولن آينه از نقش تو بنمود راست خود شكن آيينه شكستن خطاست آ يـ نِ اَز نَقـ شِ تُ بِنـ مو د راست خُد شِـ كَـ نا ييـ نِ شـ كسـ تَن خـ طاست ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ مفتعلن مفتعلن فاعلن خدايا به خواري مران از دَرَم كه صورت نبندد دري ديگرم خُـ دا يا بِـ خا ري مَـ را نَز دَ رَم U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ كِـ صو رت نَـ بَنـ دد دَ ري ديـ گَـ رم فعولن فعولن فعولن فعل اي باد بامدادي خوش مي روي به شادي پيوند روح كردي پيغام دوست دادي اي با دِ با مـ دا دي خُش مي ر وي ب شا دي پيـ وَنـ دِ رو ح كر دي پِي غا م دو ست دا دي ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ مفعول فا علاتن مفعول فا علاتن يا مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن نبيني كه چون با هم آيند مور زشيران جنگي برآرند شور نَـ بيـ ني كِ چُن با هَـ ما ينــد مور ز شيـ را نِ جَنـ گي بَـ را رَنــد شور U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل بنشينم و صبر پيش گيرم دنباله ي كار خويش گيرم بنـ شيـ نَـ مُ صبـ ر پيـ ش گيـ رَم دُنـ با لِـ ي كا ر خيـ ش گيـ رَم ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ مفعول مفاعلن فعولن يا مستفعل فاعلاتُ فع لن گفتم اين شرط آدميّت نيست مرغ تسبيح خوان و من خاموش گُفـ تَـ مين شر طِ آ دَ ميـ يَت نيست مر غ تسـ بيـ ح خا نُ مَن خا موش ــ U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ فاعلاتن مفاعلن فع لن هر كه تأمّل نكند در جواب بيشتر آيد سخنش ناصواب هر كِـ تَـ اَمـ مُل نَـ كُ ند در جَ واب بيـ ش تَـ را يد سُـ خَ نَش نا صَـ واب ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ مفتلعن مفتعلن فاعلن چند پرسي زمن چيستم من نيستم نيستم نيستم من چَنـ د پُر سي ز مَن چيـ سـ تم مَن نيـ سـ تم نيـ سـ تم نيـ سـ تم مَن ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ فاعلن فاعلن فاعلن فع يا فاعلاتن مفاعيلُ فع لن خود آزمايي ص 34 1- -U- - = فاعلاتن ، U- - = فعولن ، - - U- = مستفعلَن ، - - - = مفعولن ، - U U- = مفتعلن ، U- - - = مفاعلين ، U U - = فَعَلن ، U-U- مفاعلن ، - = فع ، - U- U = فاعلاتُ ، - - = فع لن ، U- = فعل ، U--U = مفاعيل ، - - UU = مستفعل 2 – در همان جا جواب داده شده است . خود آزمايي صص 43 – 42 1- چون در هر زبان بعضي كلمـات ( به تنهايي يا در جمله ) داراي چند تلفظ هستنـد گوينــده اختيــار دارد هركــدام كه مي خواهد به كار ببرد . 2- الف ) امكان حذف همزه : در فارسي اگر قبل از همزه ي آغاز هجا ، حرف صامتي بيايد ، همزه را مي توان حذف كرد . مانند : « در آن » بگوييم « د را ن » و خوش آواز « ( خُش آ وا ز ) » بگوييم « خُ شا وا ز ـ ـ U ــ ــ ـ ـ U U ــ ــ U ب ) تغيير كميّت مصوّت ها : شاعر در موارد خاصّي مختار است كه به ضرورت وزن شعر ، مصوّت كوتاه را بلند و يا مصوّت بلند را كوتاه تلفظ كند ، مانند مثال زير كه سه مصوّت كوتاه ، بلند به حساب آمده اند : اگر تو ز آموختن سرنتابي بجويد سر تو همي سروري را ا گر تُ ز آ مو خ تن سر نَـ تا بي U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ بـ جو يد سـ ر تُ هَـ مي سر وَ ري را U ــ ــ U U U U ــ ــ U ــ ــ 3- مصوّت كوتاه پايان كلمه را به ضرورت وزن مي توان كشيده تلفظ كرد تا مصوّت بلند به حساب آيد . هم چنين كسره ي اضافه و « و» ( ضمّه ) عطف را هرگاه پس از كلمات مختوم به مصوّت هاي بلند « و » يا « ي » مصوّتي بيايد ، شـاعر اختيار دارد كه مصـوّت هاي بلنـد « و » و « ي » را كوتاه تلفظ كند . ضمناً ميان دو مصوّت ، صامت « ي » قرار مي گيرد كه آن را « ي » وقايه يا ميانجي مي نامند . 4– اگر مصوّت بلند « ي » در ميان كلمه ي بسيط يا كلمه با پسوند يا پيشوند يا ضمير متصل باشد ، مصوّت « ي » بدون اختيارات شاعري ، هميشه كوتاه تلفظ مي شود . مصوّت بلند « و » نيز در كلمات تك هجايي هيچ گاه كوتاه نمي شود ؛ مانند : مو ، رو ، جو ، بو ( كلمه ي « سو » به طور استثنا در حالت اضافي ممكن است كوتاه باشد ) 5- نواي ني ( = U - - - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = از اختيارات زباني ( كسره ي اضافي ) تو گفتي ( = - - - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( ضمه ي پايان كلمه ) بهانه ( = U - - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني مصوّت پايان كلمه بازي دهر ( = - U U - U ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند = اختيار زباني درخت دوستي ( = U - - - U - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( كسره ي اضافي ) سبوي آب ( = U U - - U ) در « بو » مصوّت بلند به مصوّت كوتاه تبديل مي شود و « ي » مصوّت كوتاه به مصوّت بلند تبديل مي شود و هر دو از اختيارات زباني است . شب و روز ( = U - - U ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( ضمه ي پايان كلمه ) جادويي ( = - U - ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند « و » چون مصوّت ديگري پس از آن آمده است = اختيار زباني دل پاك ( = U - - U ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( كسره ي اضافه ) سوي من ( = U U - ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند استثنا در كلمه ي تك هجايي « سو » درحالت اضافه = اختيار زباني آري آنان ( = - U - - ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند آخر كلمه هايي كه پس از آن مصوّت ديگري بيايد = اختيار زباني 6 – در موارد زير همزه حذف شده است : مرد افكن ( = - - - ) . تيرانداز ( = - - - U ) . خوش آهنگ ( = U - - U ) . از ايشان ( = U - - ) . 7- چو خواهي كه نامت بود جاودان مكن نام نيك بزرگان نهان « سعدي » چُ خا هي كِ نا مَت بُ وَد جا و دان U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ مَ كن نا م ني كِ بُ زُر گان نَ هان U ــ ــ U ــ U U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي ششم مصراع مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ شده است ( كسره ي اضافه باغبان گر چند روزي صحبت گل بايدش بر جفاي خار هجران صبر بلبل بايدش « حافظ » با غ بان گَر چنـ د رو زي صُحـ بَـ تِ گُل با يَـ دش ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ بر جَـ فا ي خا رِ هجـ ران صَبـ رِ بُلـ بُل با يَـ دَش ــ U ــ U ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن در هجاي يازدهم مصراع اوّل مصوّت كوتاه « ـِـ » در « تِ » بلند تلفظ مي شود . ( كسره ي اضافه ) در هجاي چهارم مصراع دوم مصوّت كوتاه « ـِـ » در « يِ » بلند تلفظ مي شود . ( كسره ي اضافه ) چو تو خود كني اختر خويش را بد مدار از فلك چشم ، نيك اختري را « ناصر خسرو » چُ تُ خُد كُ ني اَخ تَ رِ خيـ ش را بَد U U ــ U ــ ــ U U ــ U ــ ــ مَـ دا رز فـ لك چشـ م نيـ كخ تَ ري را U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ فعولن فعولن فعولن فعولن در هجاي دوم مصراع اوّل مصوّت كوتاه بلند تلفّظ مي شود . ( مصوّت ضمّه پايان كلمه ) در هجاي هشتم مصراع اوّل مصوّت كوتاه بلند تلفّظ مي شود . ( كسره ي اضافه ) اگر تو زآموختن سر نتابي بجويد سر تو همي سروري را « ناصر خسرو » ا گر تُ زِ آ مو خ تن سر نَـ تا بي U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ بِـ جو يد سَـ رِ تَ هـ مي سر و ري را U ــ ــ U U U U ــ ــ U ــ ــ فعولن فعولن فعولن فعولن در هجاي سوم مصراع اول ، مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ مي شود . ( مصوّت ضمه پايان كلمه ) در هجاي پنجم و ششم مصراع دوم ، مصوّت كوتاه بلند تلفّظ مي شود . (كسره ي اضافه ، مصوّت ضمه پايان كلمه ) همه برگ بودن همي ساختي به تدبير رفتن نپرداختي هَـ م بَر گِ بو دَن هَـ مي سا خـ تي U U ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ بِ تَد بيـ رِ رَفـ تَن نَـ پَر دا خـ تي U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي دوم مصراع اول ، مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ مي شود . ( هجاي پايان كلمه ) شُد موسم سبزه و تماشا برخيز و بيا به سوي صحرا « سعدي » شُد مُو سِـ مِ سَبـ زِ وُ تَـ ما شا ــ ــ U U ــ U U U ــ ــ بر خيـ زُ بِ يا بِ سو ي صحـ را ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ مفعول مفاعلن فعولن در هجاي هفتم مصراع اول مصوّت كوتاه به بلند تبديل شده است . ( واو عطف ) سوي چاره گشتم ز بيچارگي ندادم بدو سر به بكبارگي « فردوسي » سو ي چا رِ گَشـ تَم زِ بي چا ر گي U U ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ نـَ دا دم بِـ دو سر بِ يك با ر گي U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي دوم مصراع اول مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ شده است ، كسره ي اضافه در هجاي اول مصراع اول مصوّت بلند در « سو » كوتاه تلفّظ شده است . به صورت « سُـ » خوانده شده است . زيرا در واژه ي « سو » در حال اضافه مصوّت بلند مي تواند به مصوّت كوتاه تبديل شود . ببايد هوس كردن از سر به در كه دَور هوس بازي آمد به سر « سعدي » بـ با يد هَـ وس كَر دَ نَز سر ب در U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ كِـ دُو رِ هَـ وس با زي يا مد بِ سر U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي هشتم مصراع اول و دوم همزه حذف شده است . در هجاي سوم مصراع دوم مصوّت كوتاه بلند تلفظ شده است ( كسره ي اضافه ) هم چنين در هجاي هفتم مصراع دوم ، مصوّت بلند كوتاه تلفّظ شده است . به سبزه كجا تازه گردد دلم كه سبزه بخواهد دميد از گلم « سعدي » بِـ سَـبـ زِ كُـ جا تا زِ گَر دَد دِ لَم U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ كِـ سَبـ ز بِـ خا هَـد دَ مي دَز گِ لَم U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي سوم مصراع اول و مصراع دوم مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ شده است . ( هجاي پايان كلمه ) در هجاي نهم مصراع دوم حذف همزه صورت گرفته است . تفرّج كنان در هوا و هوس گذشتيم بر خاك بسياركس « سعدي » تَ فَر رُج كُـ نان دَر هَـ وا وُ هَـ وَس U ــ ــ U ــ ــ U ــ U U ــ گُـ ذَشـ تيـ م بَر خا ك بس يا ر كس U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ فعولن فعولن فعولن فعل در هجاي نهم مصراع اول مصوّت كوتاه بلند تلفّظ شده است . خود آزمايي صص 51 – 50 1 - اختيارات زباني فقط تسهيلاتي در تلفّظ براي شاعر فراهم مي سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده كند بي آن كه موجب تغييري در وزن شود ، امّا اختيارات وزني امكان تغييراتي كوچك در وزن را به شاعر مي دهد . 2 – الف ) بلند محسوب كردن هجاي پاياني مصراع ها و بيت ها ، اگر چه كوتاه ، يا كشيده باشد . ب ) شاعر در سرودن شعر به جاي U U - - ( فعلاتن ) اول وزن مي تواند - U - - فاعلاتن بياورد . پ ) ابدال شـاعر مي تواند به جاي دو هجـاي كوتاه كنـار هم ميـان مصـراع ، يك هجاي بلند بياورد يعني به جاي فَعَلن (U U ـ ) مي تواند فع لن ( - - ) بياورد . اختيار شاعري اخير در دو هجاي ما قبل آخر بسيار رايج است و حتّي در تمام مصـراع هاي يك شعـر ممكن است از آن استفـاده شود . اما كاربرد موارد ديگــر آن كم است . مانند« - U U - » ( مفتعلن ) و« U U - - » ( فعلاتن ) و « - - U U » ( مستفعل ) كه به جاي هريك از اين ها مي تواند « - - - » ( مفعولن ) بيابد . ت ) قلب 3 – در پايان مصراع طبق اختيارات وزني 4 - در ركن اول مصراع طبق اختيارات وزني 5 – در ميان مصراع طبق اختيارات وزني 6 – به ضرورت وزن مي تواند دو هجاي كوتاه و بلند يا بلند كوتاه كنار هم را جا به جا كند كه اغلب در « - U U - » ( مفتعلن ) و « U - U - » ( مفاعلن ) رخ مي دهد . 7 – الف ) بلند به حساب آوردن هجاي پاياني مصراع ها و بيت ها . ب ) تبديل « U U - - » ( فعلاتن ) به « - U - - » ( فاعلاتن ) در اول مصراع پ ) جا به جايي دو هجاي كوتاه و بلند ، يا بلند و كوتاه در كنار هم . 8 – آمد نوروز هم از بامداد آمدنش فرّخ و فرخنده باد « منوچهري » آ مَـ د نو رو ز هَـ مَز با م داد ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ آ مَ دَ نَش فَر رُ خُ فَر خُنـ دِ باد ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ مفتعلن مفتعلن فاعلن حذف همزه در هجاي هفتم مصراع اوّل ـ اختيار زباني هجاهاي پاياني هر دو مصراع كشيده است كه فقط بلند محسوب مي شود و طبق اختيارات وزني است . اي ديو سپيد پاي در بند اي گنبد گيتي اي دماوند « بهار » اي ديـ دِ سـ پيـ دِ پا ي در بَند ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ اي گُنـ بـ دِ گيـ تي اي د ما وَند ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ مفعول مفاعلن فعولن يا مستفعل فاعلاتُ فع لن هجاي پاياني مصراع اوّل و دوّم كشيده است كه طبق اختيارات وزني بلند محسوب مي شود . در هجاي ششم مصراع دوّم مصوّت بلند پايان كلمه كه مصوّت ديگري پس از آن آمده ، كوتاه تلفّظ شده است و اختيار زباني است . ضمناً اين هجا را مي توان به صورتي كه تقطيع شده است نيز به حساب آورد . تو قلب فسرده ي زميني از درد و رم نموده يك چند « بهار » تُ قلـ بِ فِـ سُر دِ يِ زَ ميـ ني U ــ U U ــ U U U ــ ــ از در د وَ رَم نِـ مو دِ يك چند ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ مستفعل فاعلاتُ فع لن يا مفعول مفاعلن فعولن در هجاي اوّل و هفتم مصراع اوّل ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ مي شود . كه در هجاي اوّل ، هجاي پايان كلمه و در هجاي هفتم كسره اضافه است . هجاي پاياني مصراع دوم كشيده است كه طبق اختيارات وزني بلند محسوب مي شود . نَماند تيري در تركش قضا كه فلك سوي دلم به سر انگشتِ امتحان نگشود نـَ ما ند تيـ ري در تر كَ ش قَـ ضا كِ فَـ لَك U ــ U ــ ــ ــ ــ U U U ــ U U ــ سو ي دِ لم بِـ سَـ رَنـ گُشـ تِ امـ ت حان نَـ گُـ شود ــ U U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ مفاعلن ( مفتعلن ) فعلاتن مفاعلن فعلن در ركن دوم مصراع اوّل به جاي فعلاتن ، مفعولن ( - - - ) به كار رفته است كه اختيار وزني است . در ركن اوّل اختيار شاعري قلب « - U U - » ( مفتعلن ) در برابر « U - U - » ( مفاعلن ) اختيار وزني در مصراع اول ركن سوم هجاي دوم ( شِ ) تغيير كميّت مصوّت ها اختيار زباني هجاي آخر مصراع دوّم كشيده است كه طبق اختيارات وزني بلند محسوب مي شود . همه در خُورد راي و قيمت خويش از تو خواهند و من تو را خواهم « سعدي » فعلاتن مفاعلن فعلن هَـ مِ دَر خٌر دِ را يُ قيـ مَـ تِ خيش U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ از تُ خا هَنـ دُ مَن تُ را خا هم ــ U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ فا علاتن مفاعلن فع لن ركن آغازين مصراع دوّم طبق اختيارات وزني به جاي « فعلاتن » از « فاعلاتن » استفاده شده است . ركن پاياني مصراع دوّم به جاي « فَعَلن » طبق اختيارات وزني از « فع لن » استفاده شده است . بس بگرديد و بگردد روزگار دل به دنيا در نبندد هوشيار « سعدي » بَس بِـ گر ديـ دُ بِـ گَر دَد رو زِ گار ــ U ــ ــ U U ــ ــ ــ U ــ دِل بِـ دُنـ يا دَر نَـ بَنـ دَد هو شـ يار ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ فاعلاتن فاعلاتن فاعلن در هجاي پنجم مصراع اوّل مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ مي شود . واو عطفُ از اختيارات زباني است و هجاي آخر بيت كشيده است كه طبق اختيارات وزني ، بلند محسوب مي شود . اي كه دستت مي رسد كاري بكن پيش از آن كه كز تو نيايد هيچ كار « سعدي » اي كِ دَسـ تَت مي رِ سَد كا ري بِـ كن ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ پيـ شَـ زان كز تُـ نَـ يا يَد هيـ چ كار ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ فاعلاتن فا علاتن فاعلن در هجاي پنجم مصراع دوّم ، مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ مي شود هجاي پايان كلمه كه طبق اختيارات زباني است ، هجاي پاياني مصراع دوّم كشيده است كه طبق اختيارات وزني ، بلند محسوب مي شود . 9 – تكليف دانش آموزي 10 – ظاهراً منظور كتاب تمرين 7 ص 51 -50 است كه اين تمرين ها تقطيع هجايي واركان شده است .
+ نوشته شده در سه شنبه سی و یکم خرداد ۱۳۹۰ ساعت 16:25 توسط م.امینی ثانی
|
جواب خودآزمايي هاي نقد ادبي چاپ 81
خودآزمايي تعاريف و انواع نقد (درس دهم )
1- بررسي همه جانبه ي يك اثر ادبي و تشخيص محاسن و معايب سخن و نشان دادن بدو خوب اثر ادبي ص 79-80
2- بله ، نقد ادبي هنر متعالي را رواج مي دهد به قول شمسيا (( نقد ادبي در گسترش ادبيات و متعلقات آن اهميت زيادي دارد زيرا با نقد ادبي اولاً : ادبيات و علوم ادبي متحول و زنده مي ماند.
ثانياً با بررسي آثار والا معيارها و ابزارهاي جديدي را كشف مي كند و به ادبيات ارزاني مي كند .)) نقد ادبي ، دكتر سيروس شمسيا . ص 23
3- فايده ي نقد ادبي صرفاً براي خواننده ي اثر ادبي نيست بلكه براي كساني كه به ابداعات ادبي دست مي يازند خاصه كساني كه در اين راه تجربه ي كم تري دارند ارزش و فايده ي فراوان دارد زيرا هم به آنان راه واقعي را نشان مي دهد و هم آنان را از كج روي ها و يا زياده روي هاي بي مورد باز مي دارد و به راه درست و واقعي هنر رهنمون مي شود . ص 79-80
4- زماني كه نقد با غرض همراه باشد و مايه ي اصلي آن قضاوت راستين و بينش و آگاهي نباشد . ص 80
5- برخي شاعران و نويسندگان زيرا مي ديدند كه عده اي از نقادان مغرضانه و بدون آگاهي و بينش كافي به نقادي مي پرداختند و فكر مي كردند كه منتقدان همان افراد ناتوان در شعر و هنر هستند كه خود از عهده ي آفرينندگي بر نيامدند و خود شاعر و هنرمند نيستند.
6- تكليف دانش آموزان است .
7- منتقد بايد باديد و وجدان علمي و دور از هر نوع نظر شخصي و با ميزان هاي علمي و منطقي به كار نقد و نقادي بپردازد و نقد خودرا از هرنوع شايبه ي غرض دور نگه دارد و اثر را از جنبه ي محتوا و شكل ظاهر آن مورد بررسي قرار دهد و گذشته از توصيف و تحليل دقيق آن را با آنچه در نزد همه يا بيشتر مردم اصلي و قابل قبول است مقايسه كند. ص 81-82
8- نقد ادبي بررسي همه جانبه ي يك اثر ادبي است به همين دليل منتقد ادبي گذشته از نقد معني و محتوا بايد به نقد لفظ و شكل ظاهر بپردازد و نشان دهد كه زيبايي هاي ظاهري يا لفظي كه غالباً تاحد زيادي مايه ي ايجاد هيجان و شورانگيزي يك اثر ادبي مي شود ، چه ارزش و اهميتي دارد . ص 80-81
9- خير ، زيرا غالباً مايه ي گمراهي مي شود و حقيقت مطلق يك اثر ادبي را به خوبي نشان نمي دهد . ص 81
10- آثاري كه در ادبيات جهان در نزد اكثر مردم به عنوان آثار اصلي و خالص و قابل قبول ، شناخته شده اند . ص 82 به طور مثال در زمينه ي اثر حماسي در ادب فارسي ، شاهنامه فردوسي به عنوان يك اثر اصلي و قابل قبول ميزان و محك به حساب مي آيد.
11- تكليف دانش آموزان است.
12- نقد لغوي ، فني ، زيبا شناسي مربوط به شكل ظاهري اثر و نقد اخلاقي ، روان شناسي و اجتماعي و ... مربوط به محتوا و درون مايه است . ص 82
13- نقد لغوي ، فني ، اخلاقي از قديم ترين ايام مورد توجه بوده است . نقد روان شناسي و اجتماعي از پديده هاي دنيايي جديد است . ص 82
14- بررسي و ارزيابي كاربرد زبان و اصول و قواعد آن در يك اثر ادبي است . ص 82
15- خير، رعايت نكردن قواعد زبان نه تنها براي شاعران و نويسندگان درجه دوم ، عيب محسوب مي شود بلكه براي شاعران بزرگ نيز اگر فايده ي بلاغي به همراه نداشته باشد ، نقص و نارواست زيرا شاعر و نويسنده با رعايت نكردن اصول زبان كلام خود را گرفتار تعقيدات و ناهماهنگي هاي لفظي مي كند و معني را دچار ابهام مي كند. ص 83
16- بررسي نحوه ي كاربرد كلمات / رعايت يا عدم رعايت قواعد دستوري و ارزيابي آن ها / بررسي مترادفات / بررسي موارد اطناب و ايجاز / بررسي كاربرد ادات و دقت در آن و اشتقاق كلمات ومعاني آن ها
17- تكليف دانش آموزان است . از شاعران قديم : مي توان به اشعار نظامي و شاعران جديد به اشعار و آثار نصر ... مرداني ، نيما يوشيج ، سهراب سپهري ، اخوان ثالت ، سهيل محمودي ، سلمان هراتي ، سيد حسن حسيني مراجعه كرد.
18- منظور از نقد فني ، بررسي چگونگي كاربرد فنون بلاغي در شعر و نثر و ميزان ارزش و اعتبار آن است . ص 85
19- نقد ادبي در ادب عرب به وسيله ي افرادي از جمله : قدامه بن جعفر ، ابوهلال عسكري ، عبدالقاهر جرجاني و در ادب فارسي به وسيله ي افرادي مثل : رشيد الدين و طواط ، شمس قيس رازي رواج يافته است .
كتاب ها در اين زمينه عبارتند از :
1- نقد الشعر في البديع ، ((نقد النثر)) از قدامه بن جعفر
2- معاني الادب ، صناعتي النظم و النثر از ابوهلال عسكري
3- اسرار البلاغه ، دلائل الاعجاز از عبد القاهر جرجاني
4- المعجم في معايير اشعار العجم از شمس قيس رازي
5- حدائق السحر في دقائق الشعر از رشيد و طواط
6- ترجمان البلاغه از محمدبن عمر رادوياني
20- خير ، با دانستن اصول بلاغت نمي توان به خلق و آفرينش اثر ادبي نايل شد بلكه گوينده يا نويسنده بايد آن اصول و قواعد را به عنوان ميزان سلامت و مقياس راستي و كژي طبع و قريحه ي خويش به كار گيرد . ص 85
21- الف) كميت و ريتم يعني ايقاع (واحدهاي متقارن و تكراري يك وزن ) ب) هماهنگي حروف ص 86
تشبيه
22- تشبيه در لغت ، مانند كردن چيزي است به چيزي ديگر در يك يا چند صفت و در اصطلاح علم بيان تشبيه ادعاي همانندي چيزي است با چيز ديگر دريك يا چند صفت
اركان تشبيه چهارتا است :
1- مشبه : آنچه كه مانند مي شود.
2- مشبه به : آنچه مشبه ، به آن مانند مي شود.
3- ادات تشبيه : واژه هايي كه شباهت را به وسيله ي آنها نشان مي دهند مثل : چون ، چو ، همچو، همچون ، مانند،
همانند، بسان ، مثال ، مثل ، به صورت ، به كردار ، به رنگ ، چنان ، مانا، به مثل ، پنداري ، گويي و...
4- وجه شبه : صفت يا وجه مشتركي كه بين مشبه و مشبه به وجود دارد.
اگر چو غنچه فرو بسته است كار جهان تو همچو بادبهاري گره گشا مي باش
ادات تشبيه مشبه به وجه شبه مشبه مشبه ادات تشبيه مشبه به وجه شبه
نكته 1: گاهي از اركان تشبيه ، وجه شبه حذف مي شود مثل :
اين عمر به ابر نو بهاران ماند زودگذر بودن : وجه شبه
مشبه مشبه به ادات تشبيه
نكته 2 : گاهي ادات تشبيه و وجه شبه هردو حذف مي شود كه به آن تشبيه بليغ گويند.
تشبيه بليغ به دو صورت است :
1- اسنادي ، كه درآن مشبه به ، به مشبه اسناد داده مي شود و به صورت جمله است مثل : علم نور است
2- اضافي كه به صورت تركيب اضافي است يعني مضاف به مضاف اليه تشبيه مي شود مثل : قد سرو، لب غنچه يا مضاف اليه به مضاف تشبيه مي شود مثل : تير مژگان ، غنچه لب ، لعل لب
مجاز
مجاز: هرگاه واژه اي در معني غير حقيقي خود به كار رود به شرط آن كه بين معني حقيقي و غير حقيقي علاقه و رابطه اي وجود داشته باشد هم چنين قرينه اي كه ذهن را متوجه معني غير حقيقي كند . چنين واژه اي مجاز است . استعاره نوعي مجاز است كه علاقه اش شباهت است مثل :
1- سر آن ندارد امشب كه بر آيد آفتابي چه خيال ها گذر كرد و گذر نكرد خوابي
مجاز (علاقه محليه ) به معني قصد ونيت
2- محتاج قصه نيست گرت قصد خون ماست
مجاز (علاقه لازميه ) به معني كشتن
3- محرم اين هوش جز بيهوش نيست مر زبان را مشتري جز گوش نيست
مجاز (علاقه آليه ) به معني سخن
4- گر نبندي زين سخن تو حلق را آتشي آيد بسوزد خلق را
مجاز (علاقه جزئيه ) به معني دهان
5- سرم درد مي كند
مجاز (علاقه كليه ) به معني بخشي از سر
6- ديدم نفسم در نمي گيرد
مجاز( علاقه سبيه ) به معني سخن
استعاره
استعاره از نظر لغت ، مصدر باب استفعال به معني عاريه خواستن و لغتي را به جاي لغت ديگر به كاربردن است زيرا شاعر در استعاره ، واژه اي را به علاقه ي مشابهت به جاي واژه ي ديگر به كار مي برد و در اصطلاح ادبي تعاريف زيادي شده است كه دو تعريف زير را مي توان ذكر كرد:
استعاره ، تشبيهي است كه يكي از طرفين آن حذف شده باشد يا مجازي است كه علاقه ي آن شباهت است با وجود قرينه اي كه ذهن را از معني حقيقي دور كند و به معني غير حقيقي برساند.
نكته 1: در تشبيه ، ادعاي همانندي است ولي در استعاره ادعاي يكساني است
نكته 2: استعاره بسيار هنري تر از تشبيه است
الف) هزاران نرگس از چرخ جهان گرد فروشد تا برآمد يك گل زرد
استعاره از ستاره استعاره از خورشيد
ب) در اين بازار اگر سودي است با درويش خرسند است
استعاره از دنيا
استعاره بر چند نوع است كه مهمترين آن استعاره ي مصرحه و استعاره مكنيه است .
استعاره مصرحه
استعاره مصرحه : تشبيهي است كه در آن مشبه حذف و فقط مشبه به آورده شود يا مجازي است كه علاقه ي آن شباهت باشد به شرط قرينه اي كه ذهن را از معني حقيقي به غير حقيقي برساند . پس ژرف ساخت هر استعاره يك جمله ي تشبيهي است مثلاً ژرف ساخت ((سرو)) كه استعاره از قد بلند است جمله زير مي باشد :
قدي كه از نظر بلندي مانند سرو است سروي را ديدم كه مي خراميد.
استعاره
الف) ستاره اي بدرخشيد و ماه مجلس شد دل رميده ي مارا انيس و مونس شد
استعاره از رسول خدا(ص)
ب ) سرو چمان من چرا ميل چمن نمي كند همدم گل نمي شود ياد سمن نمي كند
استعاره از محبوب خوش قامت
استعاره مكنيه
استعاره مكنيه : تشبيهي است كه در آن گوينده مشبه را ذكر كند و مشبه به را حذف نمايد و در عوض يكي از لوازم يا ويژگي مشبه را ذكر كند وبه مشبه اسناد دهد.
استعاره ي مكنيه از نظر مشبه به ، به دو نوع است :
الف: گاهي در استعاره مكينه ((مشبه به )) انسان است كه آن ذكر نمي شود و يكي از لوازم يا ويژگي انسان را بيان مي كند كه در اين صورت تشخيص يا انسان انگاري نام دارد. مثل دست روزگار
روزگار : مشبه انسان : مشبه به است كه در اينجا محذوف است و يكي از لوازم يا ويژگي انسان كه ((دست)) است آورده شده .
ب : گاهي در استعاره مكينه مشبه به ، غير انسان است خواه جماد يا گياه يا حيوان باشد.
مثل : اركان عرش / كاشتن محبت / پر قضا
استعاره مكينه و تشخيص از نظر شكل بر دو نوع است :
الف : به صورت اضافه : جزء يا ويژگي ((مشبه به)) به (( مشبه)) اضافه مي شود كه آن را اضافه استعاري گويند مثل :
رخسار صبح پر قضا كاشتن محبت كنگره ي عرش
لوازم مشبه به (انسان )است لوازم مشبه به (پرنده )است لوازم مشبه به (گياه) است لوازم مشبه به (جمادو قصر )است
ب ) به صورت غير اضافي : لوازم يا ويژگي ((مشبه به)) ، به صورت يك گزاره به(( مشبه)) (كه نهاد جمله است ) نسبت داده شود . (يعني همان اضافه استعاري به صورت جمله ذكر شود .)
قضا چون ز گردون فرو هشت پر همه زيركان كورگردند و كر (فردوسي )
مشبه لوازم مشبه به (پرنده )
ما آبروي فقر و قناعت نمي بريم با پادشه بگوي كه روزي مقدر است (حافظ )
لوازم مشبه به مشبه
مشبه به (انسان )
خودآزمايي درس يازدهم (تعاريف و انواع نقد) ص 96
1- ((كالريج )) انگليسي و(( ادگار آلن پو)) امريكايي ص 89
2- هنر، خلق زيبايي است و هنر وسيله نيست بلكه هدف است و هنرمند فقط بايد به فكر زيبايي باشد شاعر پارناسين عقيده دارد كه شعر نبايد بخنداند و نه بگرياند بلكه فقط زيبا باشد و هدف خود را در خود بجويد .
3- شعر تنها عبارت از الهام نيست بلكه بيشتر نوعي حرفه و صنعت است كه شاعر بايد درآن ابزار كار خود را به درستي به كار بيندازد . ص 90
4- تي . اس . اليوت نيز شعر را به عنوان يك پديده ي مستقل به كار مي گيرد و معتقد است كه شاعر در سرودن شعر از هيجانات و شخصيت خود مي گريزد ، از اين رو منتقدان را تشويق مي كند كه از بررسي حقايق زندگي شاعر روي برتابند و به مطالعه دقيق فن شعر بپردازند . ص 90
5- منظور از هنر محض ، اين است كه هدف شاعر يا نويسنده از خلق يك اثر هنري فقط زيبايي است نه اين كه از هنر به عنوان وسيله اي براي بيان انديشه و احساس خود استفاده كند.
درشعر فارسي ، قصايد منوچهري كه در آن ها به وصف طبيعت پرداخته است از اين نوع شعر است مثل شعر :
(( گويي بط سفيد جامه به صابون زده است )) در كتاب زبان و ادبيات فارسي 2 پيش دانشگاهي .
6- ايماژ به معني تصوير يا صورت هاي خيال انگيز شاعرانه و ايماژيسم مكتب تصوير گرايي است . خصوصيات اين مكتب عبارتند از : در شعر گرايش به زبان ساده ، ابداع اوزان تازه ، آزادي در انتخاب موضوع و مخصوصاً به كارگرفتن مجاز و تصوير را توصيه مي كند . در اين مكتب ، ارائه تصوير مستقيم شيء ، توجه به جزئيات امور و اجتناب از حشوواطناب ، توجه به امور محسوس و جزئي درشعر به جاي توجه به احوال كلي و انتزاعي توصيه مي شود. ص 90
7- افلاطون درشعر و درام به تاثير اخلاقي و اجتماعي آن توجه مي كند و شعر و ادب را طرد و انكار مي كند چون او معتقد است كه شعر ممكن است باعث فساد اخلاقي جوانان شود. ص 91
8- نويسندگان و فلاسفه ي اروپايي تا قرن اخير ، براي يك اثر ارزنده ي ادبي ، گذشته از زيبايي صورت ، غايت اخلاقي نيز لازم مي شمردند و به طور كلي ، هنر را درخدمت اخلاق مي گرفتند. افرادي مثل ديدرو ، دكتر جانسون ، تولستوي ، هنر را در صورتي ارزشمند مي دانند كه درخدمت ارزش هاي اخلاقي باشد و عشق و علاقه به تقوي را تقويت كند و انسان را از زشتي بي زار كند و ديدرو :گرامي داشتن تقوي و اخلاق و پست شمردن رذايل اخلاقي را هدف هرنوع هنري مي دانست . ص 91
9- نقد اخلاقي در ايران به خصوص درعصر جديد و به علل وجود بعضي مسائل سياسي و اجتماعي شديداً مطرح مي شود و بسياري از تجدد طلبان و مشروطه خواهان براي شعر شرط اخلاقي و اجتماعي قايل مي شوند. ص 92
10- ناصر خسرو ، فردوسي ، نظامي ، سعدي و ... ص 92
11- آري ، به دليل بعضي مسائل سياسي و اجتماعي بسياري از شاعران دوره هاي جديد تر در ايران به مسائل اخلاقي توجه و گرايش شديدي داشتند از جمله : آخوندزاده ، ميرزآقاخان كرماني ، اديب الممالك فرهاني . ص 92
12- تكليف دانش آموزان است.
13- هيپوليت تن ، منتقد مشهور فرانسوي ادبيات را محصول ((زمان )) ، ((محيط اجتماعي )) و ((نژاد)) مي داند . ص 93
14- در آلمان ((گئورگ كاريز)) و ((برتولت برشت )) ، در فرانسه ((ژان پل سارتر)) و ((كامو)) ص 93
15- ژان پل سارتر به استبداد و ابتذال با چشم نفرت و انكار مي نگرد و براي ادبيات نوعي مسئوليت و تعهد اجتماعي قايل مي شود . ص 93
16- آري ، معمولاً جريانات و پديده هاي اجتماعي اثر گذار هستند و اوضاع و جريانات اجتماعي در شعر شاعران قديم مانند فردوسي ، مولوي ، عطار ، ناصرخسرو ، حافظ ، خيام تاثير بسزايي داشته است .
به عنوان مثال : ((ناصر خسرو)) با زباني تلخ و گزنده از جهان خواران و دين فروشان خراسان انتقاد مي كند يا ((حافظ)) از ريا و تزوير رايج در محيط روزگار خود مي نالد .(( خيام)) از جهل و ناداني مردم روزگار خود نالان است . ص 93
17- از شاعران اديب الممالك فراهاني ، علي اكبر دهخدا ، نسيم شمال ، ملك الشعراي بهار ، ميرزاده ي عشقي شعر را در خدمت اجتماع و سياست مي دانند و از آن براي بيدار كردن مردم استفاده مي كنند.
از ميان نويسندگان ميرزا ملكم خان ، ميرزا آقاخان كرماني ، زين العابدين مراغه اي و عبدالرحيم طالبوف تبريزي ، نثررا درخدمت اجتماع قرار مي دهند . ص 94
18- زيرا معمولاً نقد تاريخي ، به يك اثر ادبي به عنوان يك امر ذوقي و هنري كم تر نگاه مي كند و از درك هنر و ارزش هنري آن عاجز است . همچنين يك شاهكار بزرگ ادبي غالباً از محيط واجتماع خود فراتر است چه بسا مولود جذبه و الهام و تحت تاثير لاشعور به وجود مي آيد . بنابراين صرفاً بحث پيرامون مسائل مربوط به تاريخ و زمان و مكان ، آن را مورد بررسي قرار داد . ص 94
19- شناخت زمان و مكان خاص يا زندگي واقعي شاعر يا نويسنده براي درك يك اثر ادبي كافي نيست زيرا يك اثر ادبي فراتر از محيط و اجتماع است و همچنين ممكن است شعر و اثري بي نام كه از جهت شور انگيزي و دل ربايي جالب باشد هر چند زمان گوينده و نويسنده آن معلوم نباشد باز مي تواند مورد توجه قرار گيرد . ص 95
20- خير ، بيش ترين فايده ي تحقيقات و نقدهاي تاريخي ، متوجه تاريخ ، جامعه شناسي ، مردم شناسي و گاه روان شناسي مي شود . ص 95
21- نقدتاريخي در مورد يك اثر وقتي مي تواند به درستي انجام شود كه : 1- گذشته ي آن و نيز عصري كه پديد آورنده ي آن است به خوبي شناخته شود 2- آرمان ها و آرزوهايي كه در آن روزگار تجلياتي داشته است احساس گردد 3- تاثير آن اثر در آثار پس از خود مورد بررسي قرار گيرد4- علاوه بر اثر مورد نظر، ساير آثار آن شاعر يا نويسنده نيز مورد مطالعه و بررسي قرار گيرد. ص 95
22- شيوه ي نقد تاريخي هنگامي مفيد است كه ناقد تنها به مطالعه ي اثري كه از يك نويسنده در پيش رو دارد اكتفا نكند بلكه به همه ي آثار او احاطه يابد تا قضاوتش صحيح باشد. ص 95
23- تكليف دانش آموزان است به طور خلاصه : شرح حال و بررسي تاريخي احوال شاعران سبب مي شود كه خواننده شناخت بهتري از آثار شاعران پيدا كند اما اين آگاهي به تنهايي براي درك كامل ارزش هاي يك اثر ادبي كافي نيست .
24- بله ، زيرا يك شاهكار ادبي غالباً فراتر از محيط و اجتماع و زمان و مكان خود است و چه بسا مولود جذبه و الهام و تحت تاثير لاشعور به وجود آيد بنابراين نمي توان صرفاً بحث پيرامون مسائل مربوط به تاريخ و زمان و مكان آن را مورد بررسي قرار داد بلكه آگاهي از محيط اجتماعي و احوال تاريخي خاص آن دوره در فهم شعر موثر است . ص 94
25- زيرا نقد روان شناسي ، جريان باطني و احوال دروني شاعر و نويسنده را ادراك و بيان مي نمايد و قدرت و استعداد هنري و ذوق و قريحه او را مي سنجد و نيروي عواطف و تخيلات هنرمند را تعيين مي نمايد و از اين راه تاثيري راكه محيط و جامعه و سنت ها و مواريث در تكوين اين جريان ها دارند مطالعه مي كند . وتنها به كمك اين نوع نقد است كه عواطف ، احساسات و انديشه هاي هنرمند و گرايش هاي رواني حاكم بر عصر هنرمند شناخته مي شود . ص 96
26- پي بردن به عواطف و احساسات ومخيلات هنرمند و شناخت ، صفات و احوال نفساني غالب بر عصر و معاصران هنرمند است .
27- خير ، بررسي در احوال روحي و نفساني اشخاص خاصه در درام يا قصه چيزي است كه نويسندگان و شاعران از قديم ترين ايام به آن پرداخته و آن را در نظر داشته اند. و جست و جو در زواياي روح انسان از كهن ترين ايام در شعر دراماتيك يونان وجود داشته و بعدها نيز در اروپا كساني مانند ((راسين )) ، ((شكسپير)) ، ((ايبسن )) ، ونيز ((مترلينگ )) و ((داستايوسكي )) به آن پرداخته اند . ص 96
خودآزمايي درس دوازدهم (تحليل آثار مهم نظم و نثر فارسي 2)
1- از آغاز تمدن نژاد ايراني تا انقراض حكومت ساسانيان به دست مسلمانان ص 98
2- سه دوره : اساطيري ، پهلواني و تاريخي ص 98
3- بله ، چون رستم ، قهرمان و پهلوان شاهنامه در اين دوره حضور دارد .
4- جنگ رستم و سهراب ، جنگ رستم و اسفنديار ، كشته شدن سياوش ، كشته شدن خسرو و از بين رفتن شيرين و ...
5- آري ، به عنوان مثال : ارسطو ، تراژدي رانمايش اعمال مهم و جدي مي داند كه در مجموع به ضرر قهرمان اصلي و در حقيقت به فاجعه منتهي مي شود اين مشخصه ي تراژدي در داستان رستم و سهراب و رستم و اسفنديار ديده مي شود.
از نظر ارسطو ، هدف اصلي تراژدي (( كتارسيس)) يعني تطهير و تزكيه نفس است . در تراژدي معمولاً قهرمان مي ميرد و مرگ دلخراش او باعث ((كتارسيس)) مي شود. اين احساس و دگرگوني روحي ، با خواندن تراژدي هاي شاهنامه از جمله رستم و سهراب پديد مي آيد. ماجراي تراژدي به وسيله كردار اشخاص پيش مي رود و به پايان مي رسد در تراژدي هاي شاهنامه از جمله رستم و سهراب نيز تغيير مسير داستان نتيجه ي خطاهايي است كه از قهرمان داستان سر مي زند .
6- احياي زبان فارسي وتقويت روحيه ي مبارزه جويي با بيگانگان وبيگانه پرستان ومقاومت دربرابر دشمنان است . ص 100
7- شاهنامه فردوسي از حيث شكل ظاهري و شكل ذهني آن چنان هنرمندانه خلق شده كه توانسته است عنوان بزرگ ترين اثر ادب فارسي را به خود اختصاص دهد .
از نظر شكل ظاهري ابيات سست ولغات عربي و كلمات نا مانوس فارسي در شاهنامه بسيار اندك است برعكس از واژه هاي فارسي كه درشاهنامه بسيار است گاهي براي تاثير گذاري بيشتر بر فضاي داستان از الفاظ كهن و خشن استفاده كرده است . از نظر شكل ذهني آفريدن معاني نو ، استفاده از آرايه هاي استعاره ، مجاز و كنايه و كثرت اغراق و كاربرد تشبيهاي طبيعي و محسوس و توصيف دقيق فنون جنگ آوري ، صف آرايي و نحوه استفاده از جنگ افزارها و در نهايت آوردن مضامين عالي شعر فردوسي ممتاز شده است .
8-
- انتخاب قالب مناسب مثنوي و بحر متقارب ( فعولن فعولن فعولن فعل ) براي توصيف صحنه هاي نبرد
- وجود ((قافيه كناري )) در تمام ابيات به خاطر استفاده از قالب مثنوي
- واج آرايي و تكرار در بسياري از ابيات مثل :
الف ) كمان به زه را به بازو فكند / به بند كمر بر ، بزدتير چند (ز)
ب) مرا مادرم نام ، مرگ تو كرد / زمانه مرا پتك ترگ تو كرد ( م - ك - گ - ل )
ج) برو راست خم كرد و چپ كرد راست / خروش از خم چرخ چاچي نجاست (خ)
- كاربرد (( سليح )) به جاي ((سلاح )) و ((مزيح )) به جاي ((مزاح ))
- مشدد كردن واژه ي ((پر)) در مصرع : نهاده بر او چار پر عقاب ، لحن خشن و حماسي را افزايش داده است .
- كاربرد واژه ي كهن مانند ((كجا)) به جاي ((كه)) در مصراع ((دليري كجا نام او اشكبوس )) يا ((گران )) به جاي سنگين در مصراع ((به گرز گران دست برد اشكبوس ))
- تعداد فعل هاي پيشوندي زياد است مثل : برخروشيد ، اندر آمد ، برآويخت
- كاربرد ((همي )) به جاي ((مي )) مانند همي بر خروشيد بر سان كوس
- كاربرد متمم با دوحرف اضافه ((به بند كمر بر بزد تير چند ))
- مقدم آوردن فعل بر ساير اجزاء جمله ((بشد تيز رهام باخود و گبر ))
- كمي واژه هاي عربي
9- تشبيه از عناصر عمده ي تصوير سازي در آثار حماسي است كه در اين درس فراوان است مثل :
همي برخروشيد برسان كوس / زمين آهنين شد سپهر آبنوس
زمانه مرا پتك ترك تو كرد / يكي تير الماس پيكان چو آب
- استعاره و تشخيص از عناصر ديگر اثر حماسي هستند كه در اين قطعه بسيار زياد است
- فراواني آرايه ي كنايه مانند : سرهم نبرد اندر آرد به گرد
- آرايه ي (( اغراق )) كه از عناصر عمده ي تصوير سازي در حماسه است مانند : همي گرد رزم اندر آمد به ابر
- توصيف دقيق صحنه ها مانند:
تهمتن به بند كمر بـــــرد چنـــــگ گزين كرد يك چو به تير خدنگ
يكي تير الماس پيكــــان چـــــو آب نهاده بر او چــــار پر عقـــــــاب
كمان را بماليد رستــــــم به چنــــگ به سست اندر آورد تير خدنـــگ
بروراست خم كرد و چپ كرد راست خروش ازخم چرخ چاچي بخاست
- رجزخواني و به تمسخر گرفتن حريف
بدو گفت خندان كه نام تو چيست تن بي سرت را كه خواهد گريست
مرا مادرم نام ، مرگ تو كـــــــرد زمانه مرا پتـــك ترگ تو كــــــرد
10- بله ، رباعي از مبدعات ايرانيان است و داراي سابقه طولاني است ، عربها از ايرانيان تقليد كرده اند حتي گفته شده تكامل يافته ي يك قالب شعري قبل از اسلام است . رودكي و ابوسعيد ابوالخير در قالب رباعي شعر سروده اند .
11- خير ، خيام در دوران حيات خود به عنوان منجم ، طبيب و رياضي دان مشهور بود.
12- نظام عروضي ، خيام را به عنوان ستاره شناس معرفي مي كند ص 103
13- قديم ترين فرد (( شهرزوري )) در قرن 6 و اوايل قرن 7 در كتاب (( تاريخ الحكما)) و شيخ نجم الدين رازي در قرن 7 در كتاب المرصاد العباد از خيام به عنوان شاعر ذكرشده و از اين منبع چنين بر مي آيد كه خيام از اوايل قرن هفتم به شاعري شهرت يافته است . ص 103
14- خير
15- شاعر انگليسي قرن نوزدهم است كه رباعيات خيام را به انگليسي ترجمه كرده است . او پس از ترجمه به اعتبار شكوه رباعيات خيام ، به نام ((خيام انگليسي )) مشهور شود.
16- در آثار هردو شرايط اجتماعي و سياسي و اخلاقي نابسامان جامعه انعكاس پيدا كرده و هردو شاعر از دورويي و نفاق ، عوام فريبي و رياكاري گروهي و زود باوري و سادگي گروهي ديگر اظهار شكايت كرده و بدون ترس و هراس با آن به مقابله پرداخته اند.
17- قديم ترين مثنوي نظامي ، مخزن الاسرار است كه در قالب مثنوي كوتاه و مختصر مشتمل بر 2260 بيت و حاوي انديشه هايي است درباب زهد و عرفان در 20 مقاله كه در هر مقاله ضمن شرح عنوان مقاله ، يك داستان كوتاه اما پر مايه ودلنشيني مي آورد و به اين وسيله انديشه هاي خود را بهتر جلوه مي دهد و به خواننده القا مي نمايد . ص 105
18- ليلي و مجنون سرگذشت عشقي پر شور است بين جواني به نام قيس بني عامر و دختري به نام ليلي . اما به علت اختلاف ميان دو خانواده ، عشق آن دو به ناكامي مي كشد. ليلي به اجبار خانواده با فردي به نام ابن سلام ازدواج مي كند و قيس از عشق ليلي سر به بيابان مي گذارد و با حيوانات مانوس مي شود و عشق چنان او را مجنون مي كند كه خبر وفات پدر و مادر و همچنين ابن سلام در او هيچ تغييري ايجاد نمي كند . سرانجام چندي بعد ليلي مي ميرد و مجنون وقتي اين خبر را مي شنود بر سر قبر او مي رود و در همان جا مي ميرد . ص 105
19- خسرو و شيرين ص 104
20- ازدواج خسرو با مريم دختر قيصر روم ، جنگ خسرو با بهرام ، داستان عشق فرهاد و كوه كندن فرهاد ، مرگ مريم ، كشته شدن خسرو به دست شيرويه ، سرانجام تلخ شيرين و ...
رجوع شود به (( مقاله خسرو و شيرين )) در كتاب پير گنجه درجست و جوي ناكجا آباد )) از عبدالحسين زرين كوب و كتاب خسرو و شيرين از دكتر بهروز ثروتيان .
21- تفاوت هايي وجود دارد مثلاً : 1- نظامي ، شيرين را برادر زاده ي بانوي ارمن معرفي مي كند و فردوسي در شاهنامه او را يك كنيز ارمني و در كتب قديم با روايات ديگر آمده است . 2- (( اسكندر)) نظامي ، شخصيت و رفتاري متفاوت با (( اسكندر)) تاريخي دارد يعني فقط يك سردار فاتح نظامي نيست بلكه حكيمي خردمند و جهان ديده است . 3- روايت هاي نظامي با زبان و بياني كاملاً ادبي دارد و تصوير آفريني هاي فراوان و بديع به داستان ها تازگي بخشيده است .
22- شعر نظامي ، سرشار از تشبيهات و توصيفات زيبا و هنرمندانه است . او در انتخاب الفاظ و كلمات مناسب و ايجاد تركيبات خاص تازه و ابداع و اختراع معاني و مضامين نو دل پسند و تصوير جزئيات و نيروي تخيل و دقت دروصف وايجاد مناظر و ريزه كاري در توصيف طبيعت و اشخاص و احوال و به كار بردن صورت هاي ذهني در شمار كساني است كه بعد از خود نظيري ندارد . ص 106
23- به علت يافتن معاني تازه و ابداع تركيبات جديد و افراط در به كار بردن لفات عربي و اصطلاحات علوم و اصول و مباني فلسفه و معارف اسلامي شعر او غالباً دشوار و پيچيده مي شودكه جز با تفسير دقيق درك آن امكان پذير نيست . ص 106
24- الف ) رواج حس ديني و عرفاني و مذهبي :
خداوند شبم را روز گــردان چو روزم بر جهان پيروز گردان
به داورداور فريادخواهـــان به يارب يارب صاحب گناهــان
به دامن پاكي دين پرورانت به صاحب سري پيغمبرانـــــت
به ريحان نثار اشــك ريزان به قرآن و چراغ صبح خيـــزان
ب) كاربرد تركيبات نو و ابداع معاني مثل : سيماب كاري به معني اضطراب وپريشاني
ج) كاربرد جمله هاي عربي و ضرب المثل مثل : خروس (( الصبر مفتاح الفرج )) خواند.
د) كاربرد استعاره هاي زيبا و مطبوع و نو مثل كوره تنگ و سنگ استعاره از غم و اندوه
غمي دارم هلاك شير مردان برين غم چون نشاطم چيره گـردان
ندارم طاقت اين كوره تنـگ خلاصي ده مرا چون لعل زين سنگ
ر ) كاربرد تشبيهات زيبا مثل : غرقاب غم / ومصرع دوم بيت بالا : خلاصي ده مرا چون لعل ، زين سنگ
ز) كثرت لغات و تركيبات عربي ، ورود لغات تركي
س) بيان عاشقانه
ش)اشاره به آيات و روايات واحاديث
ص) كاربرد اصطلاحات علمي و بسياري از افكار فلاسفه و اصول و مباني فلسفه
خودآزمايي درس سيزدهم (تحليل آثار مهم نظم و نثر فارسي 2)
1- ديدار با شمس ص 110
2- صلاح الدين زركوپ و پس از وفات او حسام الدين چلپي ص 110
3- 6 دفتر ، از دو منبع عمده ي ((قرآن)) و ((حديث)) و در كنار آن منابع ديگري مثل : كليله و دمنه و آثار سنايي و عطار و نظامي بهره گرفته است .
4- رسيدن به حق و اتصال انسان به حق كه از طريق كنار گذاشتن جسم و فداكردن خود و همه روح شدن حاصل مي شود. و فداكردن خود از طريق عشق امكان پذير است يا اتصال به حق كه از طريق كنار گذاشتن جسم و ماديات و فداكردن خود و عشق امكان پذير است . ص 112
5- مثنوي جلوه گاه انسان و طبيعت است ، طبيعت جلوه گاه خداوند است . درسراسر هستي ، جز خدا هيچ وجود ندارد و انسان نيز همه جا با طبيعت و اشياء در مي آميزد تا امكان رسيدن به حقيقت ممكن شود و اتصال انسان به حق از طريق تزكيه نفس و ترك هوي و هوس و عشق است و عشق از نظر او زاده ي كشش معشوق است و تنها شرط براي اين راه جذبه ي حق است . ص 112
6- عراقي
7- ستايش آزادگي ، همين آزادگي است كه او را به (( رند )) معروف كرده است و شعر او را رندانه مي خوانند . او آزادگي را مي ستايد و براي به دست آوردن آن تلاش مي كند ص 116
8- بله ، از آن جا كه حافظ شهر شيراز را با تمام وجود دوست دارد ، در تمام وقايع و حوادثي كه درآن شهر و براي آن شهر ، رخ مي دهد خود راسهيم مي داند. از اين رو نه تنها شاعري است اهل علم و فضل و عرفان بلكه شخصي است كه نمي تواند اوضاع سياسي و اجتماعي شيراز را ناديده انگارد. و در مقابل آن عكس العمل نشان مي دهد و نشانه ي روشن آن واكنش هاي تند حافظ نسبت به رفتارهاي تعصب آلود و خشونت آميز مبارز الدين است . ص 114
9- محمد مبارزالدين ، زيرا وقتي محمد مبارزالدين بر فارس غلبه مي كند ابواسحاق ممدوح حافظ ، را بر دروازه ي شهر به دار مي آويزد و دوره ي آسودگي و امنيت و آزادي سيزده ساله به پايان مي رسد . شهر در ميان رعب و وحشت وخشونت و تعصب غرقه مي سازد و رياكاري و تزوير و عوام فريبي و دروغ و نفاق كه زاده ي حكومت محتسب است رواج مي يابد و حافظ به خاطر تحمل نكردن چنين اوضاعي است كه با مبارزالدين سر ناسازگاري دارد. ص 114 و115
10- حافظ بعد از ابواسحاق ، محيط فارس را محيطي مساعد نمي بيند . هرچند گاه گاه از شاه شجاع جانشين مبارزالدين تعريف و تمجيد مي كند اما محيطي كه زهد ريايي و تعصب و جهل عوام آن را چنان سرد و بي روح كرده است كه ديگر براي حافظ چندان مايه ي خشنودي نيست و شاه شجاع كه هردم به رنگي مي گردد هرگز نمي تواند حافظ را راضي نگه دارد ، از اين رو شيراز براي حافظ طاقت فرسا مي شود و ناچار پس از چهل سال زندگي آن شهر را سرزنش مي كند و هوس مي كند به دياري ديگر رخت كشد . ص 115
11- زيرا شاه شجاع خاصه پس از برگشت از كرمان محتسب تازه اي شده و شيراز در روزگار حكومت او مثل زمان حكومت مبارزالدين عرق در تعصب ، جهل ، نفاق ، خودبيني و زهد ريايي است و درباريان او ، زاهدان رياكار و متملق هستند و خود شاه شجاع هم هردم به لوني مي گردد و حافظ كه ستايش گر آزادگي است نمي تواند اين چيزها را تحمل كند و با تمام چيزهايي كه به آزادگي او و ديگران لطمه وارد مي كنند از جمله ريا و تعصب و نقاق و... مبارزه مي كند به همين دليل نه تنها شاه شجاع او را مي آزارد بلكه زاهدان رياكار و متملق دستگاه او همواره درصدد تكفير و آزار او هستند .
12- با زاهدان رياكار و متملق ، افراد خود بين ، منافق ، متعصب ، جاهل ، دروغگو ، عوام فريب ، ظاهر بين ، حاكمان ظالم و ستمگر كه جامعه ي خود را در رعب و وحشت و تعصب فرو مي بردند و هر كس و هر چيزي كه به آزادگي او و ديگران لطمه وارد مي كردند مبارزه مي كرد .
13- رند در فرهنگ و جهان بيني حافظ ، متعالي ترين معناي خود را مي يابد او شعر خود را رندانه و مكتب خود را مكتب رندي مي نامد، رند درديوان او، انسان برتر، انسان كامل وانسان آزاده وحتي رندان تشنه راهمپاي اولياي خدا مي داند.
رندان تشنه طلب را آبي نمي دهد كس گويي ولي شناسان رفتند از اين ولايت (1)
14- چون حافظ تحولي بزرگ در غزل فارسي ايجاد كرد و سبكي مستقل به وجود آورد و شعر از لحاظ فصاحت و بلاغت و زيبايي و شكوه در اوج است و فكر و بيان او هر دو عالي است
درشعر او بلاغت كلام و هنر تلفيق و تركيب كلمات و آفرينش هاي هنري و تصوير هاي بي نظير و صنايع معنوي ، خاصه ايجاز و ايهام ، شعر حافظ را به عالي ترين مرتبه ي خود سوق مي دهد .
15- مضمون آفريني در شعر ، خلق مضامين بكر ، نازك خيالي ، ساختن شبيهات و استعارات و كنايات تازه و كاربرد تمثيل و ارسال المثل ، آوردن الفاظ عاميانه و معمولي و گاه پيش افتاده ، آوردن افكار و انديشه هاي عاميانه ، تركيب كلمات ، آفرينش تركيبات و تعبيرات نو .
16- تازگي در مضمون آفريني در شعر ، مضامين بكر، نازك خيالي ، آنچه از لحاظ فكر و مضمون بر شاعران ديگر تا حدي اضافه دارد عرفان و حكمت است به طوري كه در غزل هاي او گاه بعضي ابيات آن شاهكار ذوق و انديشه است . گاه ابيات لطيف و اخلاقي چنان فريبنده است كه غالباً به صورت ضرب المثل در مي آيد .
17- غزل
18- مضامين اخلاقي ، عرفان و حكمت
19- كاربرد تعبيرات و تركيبات نو مانند :
زخم نمايان تير عشق بودن ، خار خار جست و جو ، پشت بر ديوار حيرت دادن ، دارالامان تنهايي ، شبيخون خمار،
سفال عالم خاكي ، خرقه ستاندن نافه ، نگين حلقه ي گردون بودن ، چراغ كلك
- وجود تعبيرهاي عاميانه ، مانند : دشت دشت از سايه ي مردم گريزانيم ما
- در مضمون آن ، اخلاق و حكمت ديده مي شود .
- مضمون آفريني و نازك خيالي و تازگي تشبيهات مانند :
پشت چون آيينه بر ديوار حيرت داده ايم ، وحشي دارالامان گوشه ي تنهايي ايم ، در سفال عالم خاكي چور بمانيم ما
20- تكليف دانش آموزان است
خودآزمايي درس چهاردهم (تحليل آثار مهم نظم و نثر فارسي ) ص 134
1- به خاطر امانت داري و صداقت و صراحت در تاريخ و بيان حقايق تاريخي اهميت فراوان دارد، زيرا مورخ سعي كرده است تا آنجا كه ممكن است حقايق تاريخي را با تخيلات يا تعارفات و دروغ گويي هاي بي مورد در نياميزد و تاريخي واقعي و مستند را ارائه دهد .
2- الف : مشاهدات و تجربيات سياسي و اجتماعي خود /
ب: مراجعه به افراد مورد اعتماد كه خود شاهد حادثه بودند و كسب اخبار از آن ها
ج: استفاده از كتاب هاي قابل اعتماد
3- الف : نثر داستاني ، است كه در خدمت محتواي تاريخي قرارگرفته است .
ب: استفاده از اطناب و ايجاز به جا و مناسب
پ : كاربرد تمثيلات و تعبيرات بليغ و زيبا
---------------------------------------------------------------------------------------
1- علي اصغر دادبه ، مكتب حافظ ، مكتب رندي ، دفتر دوم حافظ پژوهي ، ص 12
2- بهاءالدين خرمشاهي ، حافظ نامه ، ج 1 ، ص 407
ت : استفاده طبيعي و معتدل از لغات عربي و جمع هاي مكسر عربي و گاه عبارات و جملات عربي كه هرگز تكلفي در
نثر بيهقي وارد نكرده است .
ث : حذف افعال به قرينه به اقتضاي بلاغت
ج: آفرينش واژه ها و تركيبات بديع
چ : اسنشهاد به تاريخ و قصه
4- الف :كاربرد توصيفات دقيق و جزئي و هنرمندانه
ب : تجسم و تصوير هنرمندانه ي صحنه ها و اشياء و اشخاص
پ : رعايت بلاغت از جهات مختلف كه كلام او را جذاب و گيرا كرده است
ت : كلمه آفريني كه نه تنها بر زيبايي در آهنگ كلام مي افزايد بلكه معاني و مفاهيم كامل را القا مي كند .
ث : كاربرد تمثيلات و تعبيرات كه كلام او را به اوج زيبايي و بلاغت مي رساند
ج : استفاده اطناب و ايجاد به جا و طبيعي
5- كوتاهي جمله ها مثل : فرمان نمي بردند ( كاهل دار برخاستند. / باران قوي تر شد.
- حذف بخشي از فعل به قرينه مثل : گروهي از گله داران در ميان رود غزنين فرود آمده بودند و گاوان بدان جا داشته .
- خوش آهنگي كلام مثل : آخرها كشيده و خر پشته زده و ايمن نشسته
- وجود تعبيرهاي مناسب مثل : گله داران جستند و جان را گرفتند / مدد سيل پيوسته چو لشكر آشفته در مي رسيد .
- كلمه آفريني مثل : ترگونه ، كاهل وار، كوتاه گونه ، با رانك و ...
- كاربرد ساخت قديمي افعال : چون ممكن شدي /، بتوانستي گذشت /، مدد سيل در مي رسيد
- جابه جايي اجزاي جمله مثل : يلي بود قوي / ، اقرار كردند پيران كهن / ، محال بود برگذر سيل بودن
- استشهاد به آيه ، حديث ، روايت مثل : نعوذ بالله من الاخر سين و الا صمين پيغمبر (ص)
- توصيف دقيق صحنه ها و اشياء
- استفاده از نقل قول هاي مستقيم
- كهنگي واژه ها مثل : پشتيوان ، نماز خفتن ، نماز ديگر و...
6- آئين هاي معمولي زندگي با مسائل عميق اجتماعي و اخلاقي و تربيتي، علوم و فنون و آيين ها وسنت هاي مختلف براي تربيت فرزند خود .
7- در هر باب ابتدا خطاب به پسرخود ، به تعريف يا توصيف موضوع مورد نظر مي پردازد و در باب آن سخن مي گويد. سپس براي توضيح بيش تر و روشنگري مطلب حكايت يا حكايت هايي نقل مي كند كه اين حكايات يا از اجداد و پدران خود اوست يا از تاريخ گذشتگان و اميران و پادشاهان و بزرگان پيشين است .
8- نثر قابوس نامه ، نثر ساده و روان است / لغات عربي درآن بسيار اندك است و اين مقدار اندك هم لغات معمولي و رايج عربي در زبان فارسي است .
- لغات و اصطلاحات فارسي در آن بسيار است و ظاهراً نويسنده دربه كار بردن لغات فارسي تعمد داشته است .
- اصطلاحات علمي و فني از جمله فلسفه ، نجوم ، هندسه و طب و شعر وفقه و امثال آن به كار برده است .
- جمله ها كوتاه است.
- نويسنده اشعار خود را در جاي مناسب همراه با نثر آورده است
9- الف : نثر هر دو كتاب ساده و روان و خوش آهنگ است
ب : جمله ها و عبارت ها در نثر هر دو كتاب كوتاه است
پ: لغات عربي در نثر بيهقي بيش تر و واژه هاي فارسي در نثر قابوس نامه چشم گير تر است
ت: در هر دو كتاب تعبيرات زيباي فارسي به چشم مي خورد
ث : حذف فعل يا بخشي از آن يا حذف بخشي از جمله در نثر بيهقي كاملاً آشكار است
ج : ويژگي هاي نثر داستاني از جمله توصيف هاي جزئي و دقيق وتصوير صحنه ها و اشياء و اشخاص در نثر بيهقي
بارزتر است .
10- ويژگي متن درس :
الف: سادگي و رواني وخوش آهنگي مثل : تا بتواني ، از نيكي مياساي و خويشتن را به نيكي و نيكوكاري بر مردم نماي و
چون نمودي به خلاف نموده مباش به زبان ديگر مگوي و به دل مباش تا گندم نماي جو فروش نباشي .
ب:كوتاهي جملات و تكرار واژه ها مثل : اندرآب جست . / آب تيز همي آمد. / فتح را بگردانيد. / فتح دانست.
پ: فراواني واژه هاي فارسي
ت: كمي لغات عربي و همين مقدار اندك هم لغات عربي ساده و رايج هستند مثل : نجيب ، عزيز، خليفه ، جهد و...
ث :كهنگي تلفظ برخي از كلمات مثل شناء و (شنا) ، اوستاد (استاد) ، اوفتادن (افتادن ) ، نبشته (نوشته ) و...
ج : قديمي بودن ساخت افعال مثل : همي شد ( مي شد) ، مي شد ( مي رفت ) ، غوطه همي خوردن (غوطه خوردن ) ،
بگرفتي (مي گرفتم )
چ : تعبيرهاي فارسي مثل : از خود نمودن (وانمود كردن ) ، با چيزي بسنده نبودن ( از عهده چيزي برنيامدن )
11- هدف او آموزش مسائل اخلاقي و تربيتي است او مي خواهد آنچه از نظر اخلاق ديني خوب و پسنديده است در لباس فصيحت بيان كند و ديگران را در آنچه خود مي انديشد و مي پسندد سهيم كند . ص 131
12- بله ، دنيا آن چنان كه هست نه آن چنان كه بايد باشد.
13- او همه نوع انديشه با همه ي خوبي ها و بدي ها در طبقات مختلف جامعه از پادشاه گرفته تا درويش بيان كرده است و همه ي آن طبقات اجتماعي را از لحاظ روحيات و اخلاق و رفتار مورد بررسي قرار داده و به تحليل اجتماع خود پرداخته است تا ارزش هاي اخلاقي وديني كه خوددرباره آن ها انديشيده و آن ها را پسنديده رواج دهد. عناوين باب ها حوزه ي انديشه ي سعدي را به خوبي نشان مي دهد .
14- گلستان هشت باب دارد : باب اول : در سيرت پادشاهان / باب دوم : در اخلاق درويشان / باب سوم : در فضيلت قناعت / باب چهارم : در فوايد خاموشي / باب پنجم : در عشق وجواني / باب ششم : درضعف و پيري / باب هفتم : در تاثير تربيت / باب هشتم : در آداب معاشرت
هر كدام از ابواب سرشار از نكات مهم اخلاقي و اجتماعي است .
15- الف : رعايت مقتضاي حال يعني مناسب انديشي و مناسب گويي
ب : تناسب وهماهنگي بين حروف وواژه ها وجمله ها ،كاربردواژه ي مناسب كه هرواژه دركلام سعدي جاي خاصي
دارد
پ : به حد اعلا رساندن ايجاز در كلام يا فشرده نويسي
ت : كاربرد طبيعي و معتدل آرايه هاي ادبي
ث : كاربرد آيات و احاديث
چ: استفاده از تمثيلات تاريخي مناسب
ج :كاربرد لغات ، جمله ها وعبارات و اشعار عربي در حد مناسب وبه دور از تكلف و ...
16- نثر سعدي يك نثر ابتكاري وهنرمندانه و تركيبي است نو ميان نثر مصنوع و نثر مرسل و پيوندي است ميان اين دوسبك . تفاوت نثر گلستان با نثر مصنوع عبارتند از :
الف )در نثر مصنوع كاربردآرايه هاي ادبي آن قدر فراوان و محسوس است كه بيش تر از خود موضوع جلب توجه مي كند از اين رو چون معني را فدا مي كند زيبا جلوه نمي كند اما سعدي هنرمندانه و ابتكاري عمل مي كند و برخلاف زمان خود از آرايه ها و صنايع ادبي به طور ((متعادل )) و ((طبيعي )) بهره مي گيرد و اثري مي آفريند كه نثر در اوج زيبايي و سادگي است .
ب: نثر مصنوع در آن زمان از ايجاز پرهيز داشته است و نويسندگان براي توصيف يك صحنه يا بيان يك مطلب از كلمات مترادف و پي درپي استفاده مي كردند در صورتي كه يكي از خصوصيات نثر گلستان ايجاز است و توجه سعدي به ايجاز ، نوعي سنت شكني است او در انتخاب كلمات دقت زياد دارد و هيچ عبارت و كلمه اي كه در كلام زايد باشد نمي آورد . گاه با چند كلمه يك حكايت زيبا با نكات ارزنده بيان مي كند .
17- هر واژه در كلام سعدي جاي خاص و معيني دارد به طوري كه اگر آن را از جاي خاص خود برداريم ، نظم و تناسب و ناچار زيبايي و لطف كلام از بين مي رود . ص 133
18- برادر كه در بند خويش است ، نه برادر و نه خويش است / مشك آن است كه خود ببويد ، نه آن كه عطار بگويد ./ هركه را زر در ترازوست ، زور در بازوست / هنر چشمه ي زاينده است و دولت پاينده / هر چه نپايد دلبستگي را نشايد / هر چه زود برآيد، دير نپايد / خبري كه داني دلي بيازارد تو خاموش باش تا ديگري بيارد / دانا چو طبله ي عطار است خاموش و هنرنماي و نادان چو طبل غازي ، بلند آواز و ميان تهي / دروغ مصلحت آميز به كه راست فتنه انگيز / نه هر چه به قامت مهتر به قامت بهتر .
19- الف :به كاربردن هر واژه در جاي مناسب
ب: موسيقي و خوش آهنگي
پ: استفاده از چاشني طنز
ت: وسعت و تنوع و رنگارنگي صحنه ها و آدم و حوادث
ث : تناسب گفتارها با روحيات و شخصيت هاي افراد
ج : توصيف و تجسم هنرمندانه ي مناظر و صحنه ها و اشخاص در نهايت ايجاز
چ : به كارگرفتن واژه ها و تركيبات رايج
ح: استفاده از تمثيل و استشهاد به آيات و احاديث
خ : كاربرد لغات و عبارات عربي
د: كاربرد اشعار عربي و فارسي
ذ: توصيف خلقيات و حالات دروني افراد.
20- تكليف دانش آموزان است.
+ نوشته شده در سه شنبه سی و یکم خرداد ۱۳۹۰ ساعت 16:23 توسط م.امینی ثانی
|
پاسخ خودآزمايي ادبيات فارسي 2 ( متون نظم و نثر ) دوره ي پيش دانشگاهي رشته ي علوم انساني
پاسخ خودآزمايي ادبيات فارسي 2 ( متون نظم و نثر ) دوره ي پيش دانشگاهي
رشته ي علوم انساني
+ نوشته شده در سه شنبه سی و یکم خرداد ۱۳۹۰ ساعت 16:19 توسط م.امینی ثانی
|